AarbechtsgeschirAarbechsgeschirAarbechtsgezeiAarbechsgezeiAarbechtsleitAarbechsleitAarbechtslounAarbechslounAarbechtsmannAarbechsmannAarbechtsschongAarbechsschongAarbechtszäitAarbechszäitaarbechtenAarbechterAarbelAarwelAarm, AremAarms-, aarms-AarmsdéckaarmsdéckAarmsdécktaarmsdécktAarmslaangaarmslaangAarmslachaarmslachAarmslängtaarmslängtAarmvollaarm, aremArme(n)-; aarme(n)-Aarmebiro-büroAarmejhangaarmekäs-caisseaarmeleitsfoaresAarmeleitsgerochAarmeleitsgeschwätzAarmeleitskaschtAarmeleitsstrëppertAarmendokterAarmeschäinAarmeséilaarmeséilegAarmesënnerAarmesënnerkläckelchenAarmedillAarmetillAarmesAalmesAarmeteiAarmuttAarmenä, AarminäAartaartaartsenaartengeaartaart(e)lechAaschAasch-AaschbakAaschbrigelAaschdaarmAaschdaremAaschféckertAaschfuerAaschgedäbberAaschhäärchenAaschheërchenAaschkläpperAaschkrécherAaschkrippchenAaschkruppAaschkrottAaschlachAaschlanterAaschleckerAaschpéitchenAaschpittchenAaschträipAaschträipAaschwuurzelAaschtAaschtapelAaschtbronkAaschtdraufAaschtpraumAaschtAaschtertAaschtholzAaspel, -per, -pernAasselbur, -buer, -buren, burnAasselerAax, AaxtAaxestillAax(en)eisen | -geschir N.: «Handwerkszeug»; -gezei N.: 1) «Handwerkskleidung»; 2) (Osten) = -geschir; -leit Plur. tant: M.: 1) «die Arbeiter, die Handwerker»; 2) allg. «die arbeitenden Klassen»; -loun M.: «Arbeitslohn»; -mann M.: 1) «Arbeiter»; 2) oft auch als Vertreter seiner sozialen Klasse, «Proletarier»; -schong M.; -zäit F.
aarbechten intr. Verb. (Ton: 1): «arbeiten», dafür häufiger schaffen; Raa.: deen aarbecht, dee biet — wien nët aarbecht, soll nët iessen — dee mat aarbecht, ka mat iessen — iwwer d'Hand a. (zur falschen Seite, ungeschickt) — Echt.: oarbichten dass d'Schwouert kraacht, dass d'Schinne päifen (tüchtig) — Echt.: iwwer d'Hand geaarbecht (handgemacht, sonst überall: op der H.).
Aarbechter M.: «Arbeiter».
Aarbel, seltener Aarwel, Pl. Äärwel, seltener Aarbelen, Stadtlux. Ierbel M.: «Armvoll» (cf. Äärbel, Aarmvoll; ähnl. im benachbarten Rheinland, Trierer und Prümer Gegend, s. Rh. Wb. Arvel).
Aarm, Arem (phV. des Tonvok. s. Ltb. 2; pl. Äärm, Ärem, Äärmen, Äremen; in Wiltz gilt Ärem als Sg.) M.: 1) die Vordergliedmaße beim Menschen (u. Affen); 2) Ärmel eines Kleidungsstücks, Stutzärmel (zum Schonen der Kleider — cf. Viraarm); 3) übtr. auf alles, was der Form od. Funktion nach an einen Arm gemahnt, z. B.: Querbalken, Zwerchsparren im Dachgebälk, Hebel, Stange (Waage, Kran . . .), Stuhllehne (zum Aufstützen der Vorderarme), Strebe am Langbaum eines Wagens (cf. Fierkelsaarm); Wegweiser, Pfeil des Eisenbahnsignals (s. Dicks), Ackerzunge, Nebenarm eines Flusses (Hagen: iron. d'Äisch as en Aarm vum Mier), Kleiderbügel; Spww.: Besser den Aarm wéi den Hals gebrach (das geringere Übel ist vorzuziehen) — Besser e midden A. ewéi en eidelen Daarm (besser arbeiten als hungern); Raa.: béien — hei, béi mer mäin A. (Kraftprobe); falen — en as mer an d'Äärm gefall: 1) vor Freude, Rührung; 2) um mich zu hindern, auch übtr.; geheien — e geheit d'Äärm ewech (schlenkert mit den A. beim Gehen) — gehei dech deem nëmmen nët an d'Äärm: 1) ich warne dich vor ihm; 2) komm' ihm nicht zu bereitwilligst entgegen; gräifen — hien huet mer (z. B. mat e puer honnert Frang) ënner d'Äärm gegraff; hänken — e lëisst d'Äärm hänken (mutlos); huelen — huel mech an den A. (gib mir deinen A.) — an den A. huelen (auch: den A. um die Schultern legen) — op den A. huelen (iron.: verspotten, veräppeln) — du gës him de Fanger, an hien hölt dir den A.; kräichen — en ass em ënnert den Äärm erduurch gekroch (ergeben, untertänig); scheimelen (lok.) mat den Äärm (cf. fuchtelen); schiirzen — lok. für strëppen — d'Äärm eropgeschuurt (mit aufgeschürzten Ärmeln); schloen — d'Äärm iwwer(d)enägeschloen (mit gekreuzten Armen) — ech hun d'Äärm iwwert dem Kapp zesummegeschloen (Verwunderung, Bestürzung) — d'Äärm em d'Säite s. (auch: klappen — bei großer Kälte); strecken — e streckt den A. eraus (dort ist ein Wirtshaus) — e streckt A. a Bän ewech (erschöpft); strëppen — du huet en d'Äärm eropgestrëppt (da schürzte er die Ärmel hoch, auch übtr.: da machte er Ernst); struewelen mat A. a Bän (auch Pl. mat Äärm a mat Bän — krabbeln, auch übtr.: sich anstrengen; rëselen — hie rëselt dat nëmmen esou aus den Äärm (er macht es, redet ohne besondere Anstrengung) — hie rëselt se aus den Ärem (spinnt Lüge um Lüge); zidderen op A. a(n op) Bän (wie Espenlaub); réieren — ech ka kän A. a kä Bä méi réieren (nach schwerer körp. Anstrengung) — e kann A. a Bä réieren (wohlhabend); Eigenschaften: e gudden Aarm (geschickt) — e laangen A. (einflußreich) — dat do mécht laang Äärm: 1) so schwer ist die Last; 2) übrt.: verschafft Einfluß) — e steiwen A. (bezahlt nicht gern); metaph.: Äärm ewéi en Telegraf (lang), ewéi Fixspéin (dünn u. schwach) — en huet Äärm, datt en d'Schong iwrem Goe strécke [Bd. 1, S. 8] kann (lang) — en huet seng Äärm mat wäisse Kéis erlängt (schwach); Adv. Wendungen: op Äärm an op Bän, op A. a Bän (am ganzen Körper) — per Aarm, Aarm an Aarm, äärmches (Arm in Arm) — sonner äärms (in Hemdärmeln).
Aarms-, aarms- (auch: arems-): -déck Adj.: «dick wie ein Arm»; früher sagten die Frauen beim Möhrensäen: a., kouschwanzlaang, sooft sie eine Hand voll Samen streuten; -déckt F.: «Armesdicke»; -laang Adj.: «lang wie ein (Vorder)arm»; -lach N.: 1) «Loch zum Einsatz des Ärmels»; 2) euphem. für Aaschlach; -längt F.: «Armeslänge», ungef. eine Elle.
Aarmvoll M.: s. Aarbel; verléift ewéi en A. jong(er) Kazen.
aarm, arem Adj. (phV. cf. Aarm): 1) «arm» im Gegensatz zu reich; 2) der gemein-germ. Grdbed. entspr.: «beklagenswert, armselig»; Spww.: Déi A. (déi) droen hiirt Kräiz um Bockel, déi Räich (déi) féieren hiirt an der Kutsch (ein jeder hat sein Leid) — Besser engem aarme Mann séng Fra, wéi engem räiche séng Mod! — A. (sin) as keng Schan (cf. Aarmutt) — Wat méi arem, wat méi warem (weniger auf die Nächstenliebe als auf den reichen Kindersegen bezogen - C) — 't as kä Papp a keng Mamm esou arem, si halen hir Kanner warem - Wa — Déi a. Leit kache mat Waasser (jeder hilft sich wie er kann) — Et gët kän a. bestued (die Vermögensverhältnisse beim Heiraten werden gerne entstellt) — A. aver brav (lok. oft mit dem Zus.: wann et och schwéier fällt — in Echt. häufig mit dem Zus.: as där schinnster, dommster . . . Spréch än - C) — Eng a. Maus déi nëmmen ä Lach huet! — Déi oarem Leit op der plakiger (lok.: der plaker) Gewan, sot den Eilespill (lok.: de Léimännchen), du souz heen am Reen hannert äm Lankhallem (Echt. - C); Raa.: ad 1) um anzudeuten, daß jem. arm ist: e weess gutt wéi et den a. Leiden as — en as frou, wann et den aarme Leide gutt geet; zur Bezeichnung der äußersten Armut: a. wéi (Zënt/Zänt) Japp (Echt.: Jupp) — wéi eng Kiirchemaus — en aarme Mann bei enger Hatt voll Kuuschten — Echt.: oarem a boarwes, oarem an näist fer bannen an näist fer baussen; metaph.: et (meist: das Haar) steet wéi den aarme Leiden hire Weess (hir Huewer) (so dünn und spärlich) — aarme Manns Zocker (coïtus); ad 2) du aarme Männchen (meist zu einem Kind, um es zu bedauern, sonst auch iron. zu einem Wehleidigen), auch: du a. Wiermchen, ernsthaft: du Aarmen: «du Ärmster» — en a. Deiwel, eng a. Séil, Louder, Hex — en aarme Gääscht, en aarmen Trapp (Tropf), wofür Echt.: Drupp, Truppchen, (minus habens, willenloser Mensch) — Echt.: en oa'm Sill gët erlist, wan e Stär feelt, da soll än e Vadronser beeden fär déi nächst, déi soll erlist geen (C) — en aarme Mënsch «ein Armer».
Arme(n)-; aarme(n)- (über den Ausfall des -n- s. Fußn. S. 5); -biro, -büro M.: 1) eigtl. «gemeindl. Wohltätigkeitsverwaltung, bureau de bienfaisance»; 2) iron. «Hypothekenamt»; 3) euph. bei einer Bestechung: zéng Prozent fir den A.; -jhang M.: «Armut» (eigtl. armer Johann) — 't as beim A., bei Aarmejhangs (bei armen Leuten) — Wann den A. un d'Dir klappt, spréngt d'Léift zur Fënster eraus — (in Stadtlux. bezeichnet A. den Beamten seit dem volkstüml. gewordenen Lied v. Putty Stein); -käs, -caisse E.: «Armenkasse»; -leitsfoares (wie arme Leute sich durchschlagen); -leitsgeroch M.: «Armeleutegeruch», in Wohnungen, an Kleidern; -leitsgeschwätz N.: «Gerede, müßige Übertreibung armer Leute» (C); -leitskascht M.: «magere Kost»; -leitsstrëppert M.: «jemand der sich an den Armen bereichert»; -dokter M.; -schäin M.: 1) eigtl. «Armutszeugnis» — Echt.: en deedigt mat em Oarmeschäin (der Advokat plädiert pro Deo); 2) übtr.: «dünnbehaarter Schnurrbart» (cf. Aeschäin) — Echt.: mat su em Oarmeschäin ënnert der Noas; -séil F.: «Verstorbener, dessen Seele in Not ist» — en hält un ewéi eng a. Séil; meist als Plur. tant. F. gebraucht: mir biede fir d'Aarmeséilen; -séileg Adj.: 1) im allgem. «armselig, bedauernswert»; 2) «leidend, krank, schwächlich»; 3) «engstirnig, kleinlich» — Echt.: esu en oa'msillige Kriipchen (wohl für Krebslein, schwächlich, unpraktisch) Präf. statt aarme- oft auch arem-; Abl.: -séiligkät; -sënner M.: «zum Tode Verurteilter»; -sënnerkläckelchen F.: «Armesünderglöcklein» bei Hinrichtungen.
Aarmedill, bisw. auch Aarmetill (auch: Arme-) F.: «Siebenfingerkraut, Blutwurz, Tormentilla», mit Deglutination am Anfang. (Nach V. Ferrant auch für Potentilla, aus derselben Gattung, gebraucht.)
Aarmes F.: «Almosen» — vun der A. liewen — ech gin der d'A. an ech leën der s'och nach an d'Hatt (ich [Bd. 1, S. 9] mache dir es sehr bequem); cf. auch: Aalmes (schon mhd. almuosen und armuosen).
Aarmetei F. (Ton: 3): 1) materielle Armut; 2) armseliges Getue, Wesen, Verwahrlosung; 3) «Terpentinbaum, -pistazie» (wohl wegen der Unscheinbarkeit des Strauchs in unseren Gegenden); Raa.: A., Streiderei — A., Hääscherei — A. a Kompanei (A. mit all ihren Begleiterscheinungen).
Aarmutt M.: s. d. vor. sub 1) und 2); Spww.: Den A. as iwwerall verstouss — Wann den A. un d'Dir klappt, spréngt d'Léift zur Fënster eraus — Den A. as e Sträitmécher — Echt.: Den Oarmout schänd nët, mä 'n as en décke Stän am Wee; bisw.: Oarmout as kéng Schan, mä en Iirtom vum Papp (C); Raa.: wat en A. (welch armseliges Getue; ähnl. in Echt.: wat en oarm Gefeer, «Gefährt») — mäin A. räächt nët esou wäit (iron. für Aarm) — e langen Armukt («Arm», Consthum) — dat as den A. un der Halter gefouert (sehr schäbig). | |