| -uerdeklech: «außerordentlich». [Bd. 1, S. 45]
Aust †, Augst † M.: 1) eigtl. «der Monat August»; 2) übtr.: «Erntezeit, die Ernte selbst», cf. frz. il a bien fait son août dans l'affaire = il a beaucoup gagné.
Austerfiischen M.: lok. (bes. Echt.) «listiger Mensch, der seinen Vorteil erspäht, bisw. auch: listiges Kind».
auwermar (meist wird das umgelautete Präf. iwwer- vorgezogen; phV. von -mar, cf. dieses Wort), statt auwerbisw. awer-, Adv.: «übermorgen» — iwwerauwermar (lok. iwwerolechmar, iweroanichmoar im Osten) «überübermorgen» (mnl. overmorgen).
Auto, Automobill M.: häufig auch F.: «Kraftwagen» Pl. Autoen, Automobillen (Ton: 4).
Avance (wie frz. avance) F.: 1) «Vorsprung» — bes. bei Wettrennen — gëf mer eng A. (lasse mich etliche Meter vor dir starten) — en hat eng grouss A. (einen großen Vorsprung); 2) «Vorschuß» — ech hun em eng A. gin — ech hun dat (alt schon) op A. gemat (im voraus, auch: auf Vorrat); 3) «Entgegenkommen», bes. im Pl. gebr. — hatt huet mer Avancë gemat (den ersten Schritt).
avancéieren (phV.: AvAŋ'zeiərən, AvA'zeiərən,) trans.: 1) «vorwärtsbringen, beschleunigen» — dat avancéiert mech nët; dazu intr.: «guten Fortgang haben» — d'Saach as avancéiert; 2) «befördern», dazu intr.: «befördert werden» — en as dichteg (e puer Plazen, e puer Kräck) a.; 3) «vorschießen, vorstrecken» — ech hun em alt e puer Groschen a.; Verbadj.: avancéiert Iddien «fortschrittliche Ideen».
Avancement N., häufig auch M.: «Beförderung, Rangerhöhung», bisw. auch «Beförderungsmöglichkeit» — 't si schlecht Zäiten, 't as kän A. op kenger Plaz (selten für «Fortgang»).
Avantage (bisw. vAn'ta:S) M.: «Vorteil, Nutzen» — 't as nët zu séngem A. (was er da tut, ist nicht zu seinem Vorteil) — ech sin am A. (bin im Vorteil, habe den Vorrang, auch: das Vorrecht) — 't si glat keng Avantagen derbäi (es wirft nichts ab) — d'Meedchen huet wéineg Avantagen (körperliche Vorzüge, Reize).
avantagéieren trans.: «begünstigen», meist widerrechtlich.
Avant-garde (phV.: A'vAŋga:rt, 'vAŋ- ga:rt) F.: eigtl. «Vortrab, Vorhut», bes. «Elite».
Aventure (wie frz.) F.: «Abenteuer», bes. «Liebesabenteuer».
Aventurier (Ton: 3) M.: «Glücksritter, Abenteurer, Waghals».
Avertissemang (Ton: 3; Mos.: vεr'tisəmAŋ) M.: «gerichtliche Mahnung».
Avion (Ton: 1) M.: «Flugzeug», dafür auch Flieger, älter: Äroplan.
Avis (wie frz. A'vi·) M.: 1) «Meinung» — ech sin nët vun ärem A. (ich teile nicht eure Ansicht); 2) «amtliches Schreiben» — hues de den A. gelies? (Titelkopf amtlicher Anschlagzettel); 3) op Avis, «zur Begutachtung»; 4) s. Adväis.
aviséieren trans.: «behördlich in Kenntnis setzen» (zu frz. aviser).
a vos † (a:'vos) = à vous, à la vôtre; Interj.: «auf ihr, euer Wohlsein» (Ga.).
Avoué (Ton: 2) M.: «gerichtlicher Sachverwalter, Rechtsanwalt».
avouéieren Verb.: «eingestehen», bes. jur.
Awellinn (Ton: 3) F.: «großer Haselstrauch, Corylus avellana», frz. aveline.
awer (phV.: im SW. eines Bogens Elcheroth-Bürmeringen, mit Lux. u. dem größten Teil des Erzbeckens, wird 'o:vər vorgezogen; quer durch das ganze Land, wie in der Eifel und in Lothringen, ist ahd. abur mit ndrfk. evel, evenwel kontaminiert, woher die vielen Varianten: 'iəvər; 'iəvəl; 'a:vəl; 'e:vəl; 'ε:vəl) Adv.: «aber», dient: 1) zum Ausdruck eines Widerspruchs od. Gegensatzes mit dem vorausgehenden Satz od. Satzteil — d'Kréien as ët nët, awer d'Behalen — ech hu mat em gerechent, a. e könnt nët; 2) zum Ausdruck einer komparativischen od. superlativischen Steigerung im Vergleich zum vorausgehenden Satz od. Satzteil — du hues mer Muenches gin, a. nët alles, nët genuch; 3) zum Ausdruck irgend eines Einwands — du kanns mer schéi schwätzen, ech gleewen der a. nët (Ton: auf awer) — ech ka faaschte wéi ech wëll, an ech gin a. nët méi goureg (Ton: auf awer) — oft in Frage- u. Befehlssätzen: ech verzeihen der, a. wofir hues d'et gemaach? — 't as gutt, a. maach et nët méi!; cf. iewer, mä; bisw. N.: en huet ëmmer en Awer (einen Einwand) — Echt.: bei där Saach as kän Awel.
Awer- / awer- Präf., bezeichnet im Lx. wie allgemein im Dt. (seit der spätmhd. Periode) die «Richtung auf das Verkehrte» (PE S. 5): -béideg, -biddeg Adj.: s. auer-; -glaf M.: «Aberglaube» (C. gibt in Vjbl. III S. 47 verschiedene Bsp. lokalen A.); -gläwesch Adj.: «abergläubisch» — Echt.: awergläwig as besser wi ongläwig (C.); Abl.: -gläwegkät (Wb. 06). [Bd. 1, S. 46]
aweren intr.: «widersprechen» — en huet ëmmer ze a. (Echt.) cf. Rh. Wb. «abern».
Azelchen (selten: Atzelchen) N. od. M.: auf dem Lande (bspw. Mos., Red.); 1) urspr. «Elster» (hd. auch: Atzel); 2) bes. für «flinkes, gefälliges Wesen» — op der Gaass en A., dohäm déi rengste Mouk.
Azéng (Ton: 1), bisw. Éizéng F.: agr. «Atzung», meist eingeschlossener Weideplatz (häufiger Flurname); cf. Ässen, Oozen. [Bd. 1, S. 47] [Bd. 1, S. 49]
ä Interj., kurz (ε) oder lang (ε:), um Stadtlux. e, ee: 1) Verlegenheit, Unbehagen — ä, dat geet elo schwéier; 2) Ekel — ää (lang gezogen, abfallend) — ä (kurz, häufig in Verbindung mit: fi, fich, fi Louder, pu, merde. vreck . . .); 3) Unwille, Ablehnung: ä (barsch, abgehackt, cf. dajee); 4) Spott — ää (lang gezogen, gleichbleibende hohe Tonlage) — ä (halblang, häufig in Verbindung mit: laach en aus, wéi domm, schumm dech . . .; bisw. mit der Gebärde des «Rübenschabens» = Übereinanderschaben beider gestreckter Zeigefinger) — Kinderreim: Ä ja, sot d'Fra, du hat se nëmmen än A, du huet se sech gewonnert, du hat se der honnert, du huet se sech gemengt, du hat se kengt.
Ä F.: «Aue» (cf. A, Ael) — iewescht Ä (Vianden, Diekirch); Verkl.: Äel M. (auch im Westen belegt, z. B. in Simmern).
Ä † F.: «weibliches Schaf» (cf. Alamm); lediglich in veralteten lokalen Zussetz. erhalten: Älamp F. und N. im Osten (Vianden, Echt.) — Äschof N.: «Mutterschaf».
Ä, Ee N., Pl. Är, Äer, Eër (äußerster Norden, Osten um Echternach: Ai, A:i, Aiər, 'A:iər): 1) «Ei», Hühnerei im bes., dann Vogelei im allgem., schließlich Krebs-, Frosch-, Fischei (cf. Äercher); Teile des Hühnereis: d'Schuel (Schale), de Flom (Häutchen), d'Wäisst, bisw. auch d'Schnuddelegt vum Ä (Eiweiß), d'Gielt vum Ä oder den Dueder (Eigelb, Dotter), d'Kéng oder de Kär (Keim); d'Kopp od. d'Spëtz(t) vum Ä (das spitze Ende), den Aasch (das stumpfe Ende); Eigenschaften: e réit Ä (roh), en ausgeblosent Ä (leere Eierschale, die nur oben eine enge Öffnung hat), e lues gekacht(ent) Ä, bisw. auch: e luest Ä (weichgesotten), e schnudelegt Ä (halbgar gekocht), en haart gekacht(ent) od. einfach en haart Ä (hartgesottenes Ei), e getriwwelt Ä (laut Wb. 06 = lues gekacht, cf. hingegen Äertriwwel), gebaken Äer (Spiegeleier, heißen auch geläufig: Spigeläer, Äer um Plättel, in Echt. iron. Auen = «Augen» sonst bisw. auch: Ochsenaen, e fault Ä (auch übtr.: faul Är = «nichtssagende Erklärungen, Beteuerungen, Entschuldigungen») — 't richt no faulen Äer (übler Geruch), kromm Är (legt der Hahn) Äer an der Schösselchen (etwas länger als gewöhnlich im Schäffchen (s. d.) mit Butter gebackene Eier), Sprichwörter: E fault Ä verdierft de ganze Bräi — D'hallef Ä as besser wi d'eggel Schuel (Wa. — Westen) — Wien d'Äer gären ësst, muss d'Käckse könne verdroen — Déi jong Hénger leën d'Är, déi al Kéi gin d'Mëllech — Redensarten: en hölt d'Ä an e léisst d'Hong lafen (er läßt sich einen großen Vorteil entgehen um einen kleinen zu erhaschen) — e geet (do) wéi op Äer (er hat einen trippelnden, zimperlichen Gang) — 't kann een e ganzen Dag un engem Ä schielen (man kann eine Arbeit rasch, aber auch sehr langsam erledigen) — lo hues du däin Ä geluegt (fir haut) (iron. nach einer schlechten Leistung, einem unbrauchbaren Rat, bisw. mit dem Zus.: nu käcks nach!) — deen do huet séng bescht Är geluegt (dafür auch: et as séngems nët méi vill (er hat seine besten Leistungen hinter sich) — elo si méng göllen Äer all geluegt (meine gute Zeit ist vorbei) — e géing den Hénger am léifsten d'Äer aus dem Aasch piddelen (zéien) (habsüchtiger Mensch) — du lääfs jo dorëmmer, wéi wanns d'en Ä hannen (od.: am Aasch) häss (wenn jem. unruhig herumtrippelt) — si gläiche sech wéi een Ä deem aneren — grad eréischt aus dem Ä gekroch (jung u. unerfahren) — lo hues du däin Ä giess (es ist zu Boden gefallen und gebrochen) — esou déck ewéi en (Hénger-)ä — e gët versuergt wéi e réit Ä (es wird ihm sehr gut aufgewartet) — Behandlung, Zubereitung: kachen (im siedenden Wasser), baken (in der Pfanne), aleën (in Hafer oder Korn (= Häicher), Kalklösung, Wasserglas einlegen, um sie über den Winter aufzubewahren — am geeignetsten sind die zwischen den beiden Muttergottestagen, 15. August und 8. September, gesammelten Eier), ausschluppen, ausdrénken, fierwen u. técken (s. Ouschteren), an d'Pan, an den Deeg schloen, opklappen (s. -kläpper); Ableitungen: Flomen-, Fräschen-, Guckucks-, Hénger-, Nascht- (Ascht)-, Ouschter-, Pöllen-, Schwätz-, Spigel-, Stoppä (s. diese [Bd. 1, S. 50] Wörter); Folklore: über Osterbräuche s. Ouschteren (d'Spëtzt fir d'Ä — Kopp oder Aasch usw.) — Ammenlieder: Siwen Dosen Äer, Hätt dat Héngchen der méi geluegt, Dann hätt ech dem Këndchen der méi nach bruecht — Eia, poppeia, schlo d'Dickeli dout, Et leet mer keng Äer an 't frësst mer mäi Brout, Mir rappen em all séng Fiederen aus, A maachen dem Këndchen e Bettchen draus — wenn der Freier dem Mädchen im Elternhaus einen Besuch abstattete, heißt es: e kritt d'Äer gebak, wenn er wiederkommen darf, sonst aber bekommt er Pankech, daher: d'Äer nët gebak kréien (im allgem.: «nicht willkommen sein») — s. Schwätzäer; 2) für verschiedene, der Form nach ans Ei gemahnende Dinge: a) Hoden — beim Mil.: lo kritt der d'Äer geschlaff (gestriizt) (Strafexerzieren); b) Auswuchs, Beule am Kopf; c) bisw. verächtlich für Kopf — ech técken der (eng op) d'Ä, dafür auch einfach: ech técken der eng; d) Holzei zum Stopfen (s. auch Stoppä); in der Kindersprache heißt das Ei Gackli, Gackeli, Gackelchen; Zussetz.: | |