Luxemburger Wörterbuch

Ämerchen M.: «Feldgrille» — Ra.: ech wöllt, ech hätt deem säi Geld, an 't séiz en Ä. op där Plaz (s. Hämelmaus, Hämerchen).

Ämes Vorn.: Var. zu Adem, Uedem «Adam».

ämes, eemes † Adv. = allämes (s. d.).

Ämmel Vorn. zu «Amalia» (s. d.).

än, een Num. — Flektion: A. betonte Formen: a) Masc.: Nom. Akk. än, een, Gen. (†) enges und Dat. engem im größten Teil des Landes, dafür im Osten im Gen. änes, eenes und im Dat. äm, eem, seltener änem, eenem; — b) Fem.: Nom. Akk. eng (εŋ) im größten Teil des Landes, dafür än, een längs der Ostgrenze, Gen. Dat. enger (εŋər) im größten Teil des Landes, dafür äner, eener längs der Ostgrenze (ähnl. dem Nom. än, een); — c) Neutr.: Nom. Akk. im Gutland än, een (verbunden) und äänt, eent (unverbunden), dafür engt (εŋŋt) in allen Fällen nördl. einer schemat. Linie Kleinelcheroth-Bissen-Diekirch-Vianden, also: wivill Bicher hues de? — ä (ee) Buch im Gutland, sonst: äänt, eent, engt Buch — aber ohne Subst. überall: äänt, eent, engt; Gen. Dat. wie Masc. — B. tonlose Formen des Masc. u. Neutr. im Nom. u. Akk.: en (ən), im Dat.: em (im Osten) — Zum Abfall des auslaut. -n in allen Fällen, s. Fußn. S. 5. — Bedeutungen: 1) «die Zahl 1» (s. äänt, eent); 2) «ein einziger» — dee steet scho mat engem Fouss am Graf — zwee Ae gesi méi wéi äänt — ä Geck (än Af) mécht der honnert — ä Kand as kä Kand — ä fault Ä verdierft de ganze Bräi — eng Sau as saat (Ton auf eng — wenn einer bei Tisch rülpst) — eng Kéier (einmal) — op eng Kéier, oder auch: op än Haf (auf einmal, beieinander) — hien as äänt an alles bei him, säin Äänt an Alles (a säin Alles) — op ä Schlag — op ä Siess — op ä (Mann) könnt et nët un — kän än (nicht ein einziger); [Bd. 1, S. 56] — 3) «ein und derselbe» — si stiechen ënnert engem Hutt, enger Decken — dafür auch: si sin ä Kopp an än Aasch matenän (usw. s. Aasch) Echt.: si eessen aus äm Döppen a maachen aus äner Tut — dat do as enges (das ist dasselbe, bisw. mit dem Zus.: Tiertech) — dat könnt op äänt eraus (id.) — dat do as enger Wuer, enges Dreck, Wouscht (von derselben schlechten Qualität) — dat sin enger Äppel (von derselben Sorte) — hie geheit alles an än Döppen (ä Komp), lued alles op eng Kar (beachtet nicht die Unterschiede, auf die es ankommt) — mir hun ä Wee (wir haben denselben Weg zu gehen) — dat geet an engems, an éims, an ääms — «zugleich» — dat geet an enge Käschten (id.) — Echt.: 't as an äm (es liegt keine Änderung vor, bei einem Kranken) — en hält sech un engem Laachen (seltener: un ä Laachen — er lacht in einem fort) — dafür auch: e laacht an engem fort, un engem drun — dat könnt op äänt eraus — enger Kanner man (bei Wiedervermählung: Gleichsetzung der Kinder aus erster u. zweiter Ehe); 4) im Gen. «eins, einig», s. ääns, eens.

än, een Pron. (Flektion s. d. vor.); 1) «aliquis, irgendein» (auch: «einer von einer bestimmten Gattung») — dohanne steet än — hues de Kanner? Jo, ech hun äänt — gëf mer äänt vun denen, dëser, där äänt — hien as ä vun eis (äis, ons), eiser (äiser, onser) än (er ist einer von unserer Partei) — du bas menger än (du teiltst meine Ansichten und gefällst mir daher) — wann dat eiser (onser) engem passéiert wär (cf. auch sub 6)) — wien huet dat gemat? Deen än (wenn man nicht eindeutig antworten will; auch mit dem Zus.: deen et war); 2) «einer, der eine» im Ggs. zu «ander, der andere» — doran as ä virum aner — äänt an (durch) d'anert (kurz und gut) — weitere Bsp. s. aner; 3) «ein solcher» — wat fir än? — där än, sou än — wat bas du mir fir än — a, du du bas där än! (jetzt habe ich dich erkannt) — sou än a soss kän (so einer oder keiner) — sou än a kän (der zählt nicht) — dat ass emol än; a) verwundert: so hat man sich ihn nicht vorgestellt; b) unwillig: ein unzuverlässiger, unangenehmer, ulkiger Kerl — än ewéi en am Buch steet; 4) «is qui, derjenige welcher» — än deen dat fäärdeg bréngt, daagt nët vill — än deen an der Kaart fautelt, as och soss en Déif (Näischnotz); 5) unpers. «man» — wann än esou eppes gesäit — dat kann engem emol passéieren — wat deen än emol péngegt (peinigt) — 't wääss ä sénger Hänn kä Rot; 6) «ich, wir» — hie schléit än ëmmer (kindl. Anklage) — 't as än och nët vun der Heck gepléckt (ich bin nicht gerade der erste Beste) — eiser ä léisst sech och nët grad op d'Nues schäissen, päifen, fleeten (übervorteilen, zurücksetzen) — s.: en aneren; 7) in Raa. für ein zu ergänzendes Subst. — elo kriss de gläich eng (scil. Ouerfei, «Ohrfeige») — bisw. mit dem Verb.: eng gebumst, gedixt, gedonnert, gedunnt, gefacht, gehaën, gehauft, gejhauft, gekraacht, (erof) gemoosst, geplättelt, geprafft, getachtelt, gewéitscht, eng an d'Maul, Schnöss, Sabbel — du hues eng ze gutt — ech gin der än (Fouss, «Fußtritt») hannebäi (weitere Raa. s. Aasch) — wat as dat do eng (scil. faul Ausried) — wat eng (Interj.: «unerhört») — en huet eng un, eng am Batz, Bän, an de Bän, am Biz, Kächer, Kessel, Krapp, eng hänken, eng sëtzen, eng an zwä Säl, sech eng geknetzelt, ugestréckt (ist betrunken) — ech gin än (scil. Humpen, Patt usw.) — ech gin eng (scil. Tournee) zum beschten — mir gin än (scil. Humpen, Patt usw.) huelen, pouzen — en huet eng wölles (am wölles), am Schna, an der Nues, op der Pännchen — looss mer emol eng (scil. Päif, Zigarett usw.) umaachen — ech wäiss nach eng (scil. Geschicht) — looss mer nach eng (scil. Partie Kaart) maachen, dreschen — oft Hüllwort für Obszönes: et as em än (scil. Fuurz) entfuer, entwutscht — en huet ä (scil. Fuurz) gelooss, gebrommt — e léisst ä fueren, fléien, sträichen, wëschen — en huet än am Kapp — en huet än op der Pan.

än, een unbest. Art. (häufig in der tonlosen Form en (ən) gebr.) — zur Flexion s. än, een Num. — zum Abfall des ausl. -n s Fußnote S. 5. — bes. Fall: «ungefähr» (immer tonlos), vor Zahlangaben, die Zahl steht dabei meist nach dem mit -er = oder erweiterten Subst. — en Deger dräi, en Dager dräi (ungefähr drei Tage) — no er Deger dräi — e Joerer véier — e Stécker (or) sechs — em eng Auer (Aurer) véier (gegen vier Uhr) — aber auch: waart nach en (eng) aacht, véierzéng Deg — eng fënnef Minutten — en etlech Deg — no e Mounder véier.

Ä(n)- / ä(n)-, Ee(n)- / ee(n)-: Präf. (zum Abfall des auslaut. -n s. Fußnote S. 5 — mit der tonlosen Form gebildete [Bd. 1, S. 57] Zussetz. s. sub en-); -biz M.: bisw. spaßhaft für Dräibiz (s. d.); -driechteg (phV. -dre:çteç, -drε:çteç) Adj.: 1) «von gleicher Größe» — ä. Gromperen (Kartoffeln von gleicher Dicke); 2) «von gleichem Alter, bisw. Zwillinge» — ä. Kanner; 3) «gleichförmig, gleichbleibend» — eng ä. Bunn (Bahn mit gleichförmigem Gefälle); 4) ans Hd. angelehnt: «einträchtig»; -dun M.: «Gleichgültigkeit» — meist als Adv. gebr.: 't as mer ändun (es ist mir einerlei, dafür ebenso häufig: egal, wurscht) — verstärkt: nawell grad, jhust, glat . . . ä. — 't as em alles ä. (gleichgültiger Mensch, Phlegmatiker) — et war mer nët méi ä. (es war mir nicht mehr geheuer zumute) — (Rh. Wb. vermerkt neben «ein Tun» auch das Adj. «eintunig»); -ewech Konjkt.: «dennoch, gleichwohl, ohnehin, so wie so» — dafür bisw. äneg †, änewees — phV. s. ewech; -falt (phV. im Westen, Südw. -fO:lt, -fA:ult) M.: 1) «Einfalt, Dummheit», in vielen Raa. personifizierte Dummheit — en as dem Ä. aus der Hatt gefall — wann den Ä. bäämt, klëmmt e gär op d'Päärd — du bas vum Ä. geplot — den Ä. plot un em — du kriss den Ä. gestëppelt (s. Af) — den Ä. huet em an den Ak (an d'Akaul) gebaut — d'Äfaltskëscht lääft em uewen iwwer — säin Ä. spazéiere féieren (dumme Streiche verüben); — 2) «Einfaltspinsel, törichter Mensch» — Ä.! (Scheltwort, darauf antwortet der Gescholtene: Zwäfalt!) — en aneren as och alt kän Ä. — mengs de, ech wär däin Ä. — en alen Ä. (s. Dram, Draach, Dabo usw.) — Deen als Ä. fortgeet, könnt als Dabo erem — Wann een en Ä. anzwuersch schéckt, da kritt än en Dabo erëm — du bas kän halwen Ä., du bas e ganzen, en duebelen, en dräiduebelen (Echt.: dräigedeebelten); 3) ablehnend: en alen Ä. och! (en alen Dreck och, gebake Biren och!) -fälleg Adj.: 1) «töricht, unerfahren» — sief nët esou ä. — wat en äfällege Kärel — en äfällegt Gesiicht, Gespréich; 2) «unwichtig, geringfügig» — eng ä. Saach, Geschicht — en äfällege Bobo; -fällegkät F.: 1) «Dummheit»; 2) bes. im Pl.: «Bagatelle» — dat sin Äfällegkäten; 3) abweisend: (o) Ä.! (gehen wir darüber hinweg); -gaangs Adv.: «sofort»; -hänkeg Adj.: «einseitig, abfallend» — en änhänkechen Daach; -letzeg (bisw. -lenzeg) Adj.: 1) «einfach» im Gegensatz zu doppelt — Echt.: en äletzegen Doudebréif (einfache Traueranzeige); 2) «einzig und allein», nur einzeln vorhanden (frz. «unique») — eng ä. Strömp (cf. auerdäleg); 3) bes. vom Faden, Gewebe, Haar: «dünn, nicht doppelt gedreht, in einzelnen Strähnen» (mhd. einlützec «einzeln, allein, einsam»); -mol (Ton: 1) — Bed. und Gebr. der tonlosen Form: s. emol (Ton: 2) — Adv.: 1) «einmal» im Gegs. zu mehrmals (neg. gebr.: «nie») — Raa.: ä. geet duer — ä. am Joer — all Joer ä. (Ton: 2) — ä. an ni (nët) méi — 't reent nëmmen ä. haut (= de ganzen Dag) — en ësst nëmmen ä. des Daags (beständig) — de Paschtouer priedegt nëmmen ä. (ablehnend, wenn jem. sich ein zweites Mal erkundigt) — en huet nach nët ä. merci gesot — Spww.: Besser ä. gutt, ewéi zwämol schlecht — Ä. as nët all Dag (= 't as nët all Daag Kiirmes) — Ä. as kämol — E gudden Iesel stéisst sech nëmmen ä. — Miess honnertmol, ower schneid nëmmen ä. of (Wb. 06) — Wie sech ä. de Mond verbrannt huet, bléist eng zwäte Kéier (Wb. 06) — Deen ä. alles seet, wääss duerno näischt méi (Wb. 06); 2) mit op: «in einem Zug, plötzlich, unerwartet» — dafür häufig auch: abämol — 't kann än nët alles op ä. maachen — op ä. gouf ët däischter — op ä. fälls de erof — dat geet bis op ä. — e wëllt alles op ä. maachen — mit bis: wann e bis ä. Beschäd wääss; 3) schlußfolgernd: «ein für alle mal» (entspricht dem hd. «eben» in vielen Fällen) — 't as (nun) ä. nët anescht — 't as (nun) ä. esou — 't as (nun) ä. geschitt — looss der dat ä. (dafür auch: äänt fir allemol) gesot sin; 4) verstärkend in Ausrufen des Unwillens — 't as ä. nët méi ze maachen — 't ä. nët méi auszehalen — dat do as ä. ze vill; 5) negativ: a) nicht ein einziges Mal — e seet mer nët ä. Bonjour; b) nicht nur einmal — dat as nët ä. geschitt, dat geschitt all Dag; Zussetz. mit ämol: -äänt, -eent N.: «Einmaleins», dafür aus der Schulspr. häufig: Einmaleins — d'grousst, d'klengt Ä.; -äänzert M.: «Schulmeister» (Du - Rekes); äpönneg Adj.: «einpfündig» — en äpönnegt Brout, dafür häufig das Subst.: en Äpönner M.; -riicht Adv.: 1) «schnurgerade»; 2) «sofort»; -schléif(e)reg Adj.: «worin nur eine Person schlafen kann» — en äschléiferegt Bett, dafür auch bisw. das Subst. Äschléifer M.; -siddeleg Adj.: «zurückgezogen, eigenbrödlerisch, träumerisch nach Art eines Sonderlings» — en äsiddelege Kärel (bes. im Norden); -spänneg Adj.: «einspännig»; [Bd. 1, S. 58] -spänner M.: 1) «Fuhrwerk mit einem Zugtier»; 2) «starkes, gedrungenes Zugpferd, das allein genügt zum Ziehen» (Gegs.: Zweespänner); 3) übtr.: «Junggeselle»; -spëtz M.: «flacher Spitzhammer»; -stäckeg Adj.: «einstöckig»; -stëmmeg Adj.: «einstimmig»; -zock(s) Adv.: 1) «in einem Zuge»; 2) «sofort» — ech kommen ä. (cf. auch: ägaangs, äriicht).

Änder, Ändlich, Ändréi, Ändri M. Vorn. zu Andreas.

Änder F. Vorn. zu Andrea.

äneg, eeneg Adj.: 1) «einig, übereinstimmend» (dafür häufiger ääns (s. d.)); — Echt.: änig geen (von zwei, die heiraten werden); 2) «einzig» — än änegen — kän änegen; im Pl. nicht gebr. im Sinne des Hd. «einige», dafür immer etlech, e puer usw.

änegen, eenegen (-igen) trans./refl. Verb.: «einigen, sich verständigen» (bisw. auch änechen): si hu sech geänegt — dafür bisw. auch: sech veränegen (einen Streit beilegen).

änegermoossen, (ee-) Adv.: «einigermaßen», bisw. als prädikatives Adj. gebr. — d'Äppel sin dëst Joer nawell ä.

Änegkät, Eenegkeet F.: «Einigkeit» — d'Ä. an enger Familje gesäit ä beim Dälen.

änerlä, eenerlee, engerlä Adv.: «einerlei, von einer Sorte» — ä. Wuer — engerlä Kanner (s. än Num. sub 3); bisw. als Subst. gebr.: ech sin därs Ä. elo bal sat.