| dappen I intr. Verb.: «trippeln, wacker voranschreiten» (bes. von Kindern), im Norden gebr. für das allgemeinere dabberen (s. d.).
dappen II intr./trans. Verb.: «coire» (auch: duppen).
Dar (da·r), Där (dε·r) F.: «Dörre», wo der Flachs und der Hanf auf dem Gerüst über dem Feuer getrocknet werden, um besser gebrochen werden zu können, so daß die holzigen Teile (Spällen) sich leichter von den Spinnfasern trennen, wenn der Flachs in die Briech-(kaul) kommt (s. Briech sub 2).
Dar (da·r), Där (dε·r), lok.: Duer, Echt.: do:ər, Norden: 'dwarən 'djεrən; Pl. Där(en), Deer Deerner M.: 1) «Dorn» — ech hun em den D. aus dem Fouss gezunn (ich habe ihm aus der Verlegenheit geholfen) — ech sin em en D. am A (ein Dorn im Auge) — wat en D. gët, spëtzt sech jonk (fréi — was ein Häkchen werden will, krümmt sich beizeiten) — e sëtzt do, wéi wann en en D. am Hënner hätt — sëtzt do wéi op Där (Dëschtelen an Dären, Picken an Där — ungeduldig) — e léiss sech léiwer eng Bierd Där(en) duurch den Hënner zéien, wéi . . . — d'Meedchen huet an en D. getratt (das Mädchen hat sich vergangen) — 't as an eng däreg Heck gefall, ma t' weess een nët, wat fer en D. et gestach huet; 2) «Dornstrauch» — mir hëtzen (heizen) de Bakuewe mat D.; 3) «Griesgram», häufig auch das Dim.: 't as schon en Därche wéi séng Mamm — als Strauch in: Hodar, Wäissdar.
Darapel M.: «gemeiner Stechapfel, Datura stramonium» (auch: Zigeinerkraut).
Darem, Daarm M.: «Darm» — e schafft sech den D eraus (tötet sich mit Arbeit) — e schafft, dass den D. em ielewäit eraushänkt (cf. auch Aaschdarem).
Daremfett N.: «minderwertiges Fett», auch: Träipefett (hauptsächlich zur Seifenbereitung, zum Schmieren der Schuhe verwandt).
daren (Wb. 06: darren) trans. Verb.: «Hanf trocknen» (cf. Dar, Där F.) 't gouf an der Räzkaul (Räzerei) gedaart.
Darrgras (Wb. 06) N.: «gemeines Raygras».
Darsichel s. Däreg Echel.
Dart F.: «Flechte, kernförmiger trockener Ausschlag» (frz. dartre).
das s. dat as.
dasen I intr. Verb.: «schnell laufen, sich eilen» — en as do gedaast komm wéi der Blëtz; bisw. lok.: «mühsam (aber eilig) einherschreiten».
dasen II intr. Verb.: «duseln, im Halbschlaf liegen, dösen»; Norden: dozen.
dass Konj.: «daß» — dafür auch: datt (Gebrauch und Nbformen s. d.). [Bd. 1, S. 184]
dat Dem.-/Refl.. Pron. N.: «jenes, das» — nur gelegentlich vor einem Subst. mit Epitheton als bestimmter Artikel gebr. (cf. d'), in unbetonter Stellung wird das a kurz ausgesprochen, in betonter Stellung wird es zur Überlänge — dat elei an dat elo, dat hei(ten), dat do(ten) (= dët an dat dieses und jenes) — ee wëllt dët, deen anere wëllt d. — wat as d. fir en Haus? — d. Joer (das nächstfolgende Jahr, auch jenes vergangene Jahr) — dat Joer war nët vill Fruucht gewuess — Kinderreim: Lerum, Larum, Läffelstill (-spill), wéi schreift mer dat mat dräi Buschtawen? — an dat comme il faut, no den Nouten, no der Herrlechkeet — et as alt (ëmmer) d. — 't ass alt item dat — Deutung des Hühnergackerns: Dick, dick dak, 't as nët vill, 't as alt dat, 't as alt gudd fir an d'Stad — Beginn zahlreicher Rätselfragen: wat as dat . . .? — Firwat? Fir dat! (Warum? Darum!) — 't geet nët ouni dat (derounst, dersonner) — wat as dat (betont und gedehnt) mer eppes! — wat dat reent! — wann dat géng! — as dat alles? (enttäuscht) — in zahlreichen Verbindungen: da's (= dat as — das ist) — datjéinecht (dasjenige Wb. 06), datmol (damals Wb. 06, dafür: deemols, dumols), datselwecht (dasselbe) — cf. auch: deen, déi.
datéieren trans./intr. Verb.: 1) «das Datum beisetzen» — dëse Bréif as nët datéiert (nicht datiert); 2) «von . . . an rechnen» — dat datéiert scho vu laang (oder: nët eréischt vu gëschter).
Datschert M.: «Angsthase».
datt Konjkt.: «daß» — Formen: ebenso häufig gebr.: dass, Kurzformen: att, as — Flexion: vor dem Pron. der 2. Sg. du (de), sowie den Pron. der 1. und 3. Pl. mir (mer), si (se) kann datt/att die Flexionsendung s resp. en annehmen (Bsp. unter den Raa.) — Gebrauch: 1) in Hauptsätzen (die eigtl. von einem nicht ausgesprochenen Gedanken abhängig sind) a. Wunschsätze — datt dech der Blëtz! (dich treffe der Blitz!) — datt kee sech muckst! (daß keiner sich rührt!) — Ga.: datt Gott et géif! (wollte Gott!), auch: datt Gott säi Sege géif; b. Verwunderung, Bedauern — datt en dat färdeg bruecht huet! — datt et esou huet misse kommen! — datt hien et grad huet misse sen!; c) Drohung, Warnung — datt keen der et seet! — datt (bisw. datte) se nach geckeg dervu gin! — dass de verrës! (Echt.: daß du zuschanden gingest!); 2) in Nebensätzen a. in Abhängigkeit von einem Verbum (das einen seelischen Vorgang oder eine mündliche Äußerung bezeichnet) — ech hätt gär, datt e kéim — pass op datts (dass, atts, as — dafür im Süden, bes. im Südosten: dattsch, attsch, dasch) de nët fälls — vergiess nët, datt ech der hëllefen — ech hätt nët geduecht, datt en dat méich — e sot nët, datt e kéim — en hätt gär, datt (bisw.: datte) mer bei em bléiwen — wann et as, datt än näischt méi däärf soen; b. in Abhängigkeit von Substantiven — am Fall, datt et Krich géif — et as de Gebrauch, datt ee merci seet — wat e Gléck, datt e komm as — an der Menong, datt mir et méichen — keen Zweiwel, datt e gelunn huet; c. in Abhängigkeit von Adjektiven (und Adverbien) — wéi schéin, dass de do bas — 't as gelungen, datt en ëmmer ze spéit kënnt — ech si frou, dass näischt geschitt as — 't as esou, datt keen esou kéng as fir eppes ze soen; d. in Abhängigkeit von Präpositionen — ouni datt een eppes mierkt — léier amplaz dass de Dommhete méchs — dat geet, bis datt ech ës sat sin (einfacher: bis ech ës sat sin) — iess (fir) dass de grouss a staark gës (um); e. zur Bezeichnung der Modalität — e knéit sech, datt et knuppt — ech schloen dech, datts de vrecks — en as esou domm, datt e birelt — en as zevill houfreg fir datt en esou eppes méich (cf. frz. trop fier pour que); f) in Vergleichen statt wéi (wie) und as (als) — souvill att e wëllt (neben: souvill wéi e wëllt, ass e wëllt, as wéi e wëllt); g. in abhängigen Fragesätzen nach fragenden Pronomina oder Adverbien — géi wouhinner (d)atts de wëlls (einfacher: wuers de wëlls) — dat as et, wuerno datt(e) mer all striewen — e sot mer nët, wéivill att en der kafe géing; h. zum Zugeständnis einer Tatsache — al (d)att ech sin, fir esou domm verkeeft mech keen; cf. alldatt «wiewohl, obgleich».
Dattel F.: «Dattel».
Datum Pl. Datomen, Datumen, Datten (frz. dates) M.: (bisw. N.): «Datum» — ech wosst méng Datten bis op än (Pennälerspr.).
Datz F. (älter: M., Plur. Dätz, Datzen): «Note ungenügend» für Schulleistungen (Pennälersprache).
datzen trans./intr. Verb.: «die Note ungenügend geben» — haut gouf ech an der Mathematik gedatzt — de Professer huet (ons) haut gedatzt — dat as een, dee gär datzt (Pennälerspr.). [Bd. 1, S. 185]
Datzert M.: «Professor, der häufig datzt» (Pennälerspr.).
dau Adj. lok. bes. Echt.: «hart, grob» — hat hoat noach kän dau Woart voa säim Man gréit (sie hat noch kein hartes Wort von ihrem Mann bekommen).
Dau, bisw. Dauf F.: «Daube» (eines Fasses).
dauchen trans./intr. Verb.: 1) «tauchen»; 2) «sich unterordnen» — ech d. awer nët grad jidferengem (ich bin aber nicht gerade jedermann unterwürfig).
Daucher M.: Bez. für alle Colymbusarten, Meertaucher — cf. Däichelchen, Ducker.
dauderen (lok.) intr. Verb.: = daderen (s. d.).
Dauder(es) M.: 1) «dummer Schwätzer»; 2) «unordentlicher, nachlässiger, unbesonnener Mensch»; 3) «Zauderer».
Daudes, Daudi, Dim.: Daideschen (-sç-) M.: «kleiner lebhafter Mensch» — d'Koplëschter Daudiën (Spitzname der Kopstaler).
Daudëschtel F. = Dal(l)emdëschtel (s. d.).
dauen trans./intr. Verb.: 1) = daien (sub 1-3); 2) «eilen, sich schnell fortbewegen» — (in dieser Bedeutung die umgelautete Nbform nicht belegt) — en as gedaut ewéi de Blëtz — lo muss d'awer d. (mache dich aus dem Staube); 3) lok.: «wiederkäuen» — d'Kou daut (cf. idderzen).
Dauer F.: «Dauer» — op d'D. hält kee Mënsch dat aus; Zussetz.: Dauerbrenner (Ofen).
Dauer M.: 1) «Schade, Jammer» — wat en D.! — vun (elauter) D. muss ech kräischen — 't as en D. mat deem Kärel (es ist schade um ihn) — Echt.: Kräiz op de Kierchen an D. an den Haiser — en D. an e Schued, an eng Schan; 2) «Mitleid, Trost» — en huet keen D. mat engem — en huet och nët vill D. doheem (er findet wenig Trost daheim) — ounéi D. (ohne Mitleid) — Den D. hëlleft näischt, awer den Daum (das Mitleid hilft nicht, aber das Geben von Geld); 3) «bedauernswertes Geschöpf» — esou en aarmen D. (solch ein bedauernswerter Tropf).
daueren I intr. Verb.: «dauern» — et huet esou lang gedauert, wéi d'Honn sech zerbäissen (nicht lange) — Var.: dat dauert vun zwielef Auer bis Mëtteg (nicht lange) — wat laang dauert, gët gutt — Jongen, ech daueren nach laang, ech daueren Iech aus. | |