DärDarapelDarem, DaarmDaremfettdarenDarrgrasDarsichelDartdasdasendasendassdatdatéierenDatschertdattDattelDatumDatzdatzenDatzertdauDauDaufdauchenDaucherdauderenDauder(es)Daudes, DaudiDaideschenDaudëschteldauenDauerDauerbrennerDauerdauerendauerenDauer(e)schuedDauerschandauerhäftegDaufDaufdaufgroDaumDaum(s)déckDommdéckDaumdécktDaumstulldauneschDauni, DausDauschDauschDauschDauschburDauschkaulDauschtaassdauschendausenddausendstDausend- / dausend-DausendbänDausendbengchenDausendblietchenDausendblummdausenderläDausendfoussDausendgëllekraut-goldgëllekraitchendausendgeelenDausendkärDausendknuetdausendkënstlerdausendmolDausendschéierchenDausendwuurzelDausënterDaustän, -steendauwenDauwe(n)-DauwenäDauweneeDauwenhausDauwejuckDauwekierwelDauwemëschtDauweruckelerDauweschlagDauwestéisserdauzenDädä, deedäg, deegdäächeg, deechegdägig, deegegdääls, deelsDäärbechdäärfenDäässem, DeessemDäässemsbroutdäässemen, deessemen | Där (dε·r), lok.: Duer, Echt.: do:ər, Norden: 'dwarən 'djεrən; Pl. Där(en), Deer Deerner M.: 1) «Dorn» — ech hun em den D. aus dem Fouss gezunn (ich habe ihm aus der Verlegenheit geholfen) — ech sin em en D. am A (ein Dorn im Auge) — wat en D. gët, spëtzt sech jonk (fréi — was ein Häkchen werden will, krümmt sich beizeiten) — e sëtzt do, wéi wann en en D. am Hënner hätt — sëtzt do wéi op Där (Dëschtelen an Dären, Picken an Där — ungeduldig) — e léiss sech léiwer eng Bierd Där(en) duurch den Hënner zéien, wéi . . . — d'Meedchen huet an en D. getratt (das Mädchen hat sich vergangen) — 't as an eng däreg Heck gefall, ma t' weess een nët, wat fer en D. et gestach huet; 2) «Dornstrauch» — mir hëtzen (heizen) de Bakuewe mat D.; 3) «Griesgram», häufig auch das Dim.: 't as schon en Därche wéi séng Mamm — als Strauch in: Hodar, Wäissdar.
Darapel M.: «gemeiner Stechapfel, Datura stramonium» (auch: Zigeinerkraut).
Darem, Daarm M.: «Darm» — e schafft sech den D eraus (tötet sich mit Arbeit) — e schafft, dass den D. em ielewäit eraushänkt (cf. auch Aaschdarem).
Daremfett N.: «minderwertiges Fett», auch: Träipefett (hauptsächlich zur Seifenbereitung, zum Schmieren der Schuhe verwandt).
daren (Wb. 06: darren) trans. Verb.: «Hanf trocknen» (cf. Dar, Där F.) 't gouf an der Räzkaul (Räzerei) gedaart.
Darrgras (Wb. 06) N.: «gemeines Raygras».
Darsichel s. Däreg Echel.
Dart F.: «Flechte, kernförmiger trockener Ausschlag» (frz. dartre).
das s. dat as.
dasen I intr. Verb.: «schnell laufen, sich eilen» — en as do gedaast komm wéi der Blëtz; bisw. lok.: «mühsam (aber eilig) einherschreiten».
dasen II intr. Verb.: «duseln, im Halbschlaf liegen, dösen»; Norden: dozen.
dass Konj.: «daß» — dafür auch: datt (Gebrauch und Nbformen s. d.). [Bd. 1, S. 184]
dat Dem.-/Refl.. Pron. N.: «jenes, das» — nur gelegentlich vor einem Subst. mit Epitheton als bestimmter Artikel gebr. (cf. d'), in unbetonter Stellung wird das a kurz ausgesprochen, in betonter Stellung wird es zur Überlänge — dat elei an dat elo, dat hei(ten), dat do(ten) (= dët an dat dieses und jenes) — ee wëllt dët, deen anere wëllt d. — wat as d. fir en Haus? — d. Joer (das nächstfolgende Jahr, auch jenes vergangene Jahr) — dat Joer war nët vill Fruucht gewuess — Kinderreim: Lerum, Larum, Läffelstill (-spill), wéi schreift mer dat mat dräi Buschtawen? — an dat comme il faut, no den Nouten, no der Herrlechkeet — et as alt (ëmmer) d. — 't ass alt item dat — Deutung des Hühnergackerns: Dick, dick dak, 't as nët vill, 't as alt dat, 't as alt gudd fir an d'Stad — Beginn zahlreicher Rätselfragen: wat as dat . . .? — Firwat? Fir dat! (Warum? Darum!) — 't geet nët ouni dat (derounst, dersonner) — wat as dat (betont und gedehnt) mer eppes! — wat dat reent! — wann dat géng! — as dat alles? (enttäuscht) — in zahlreichen Verbindungen: da's (= dat as — das ist) — datjéinecht (dasjenige Wb. 06), datmol (damals Wb. 06, dafür: deemols, dumols), datselwecht (dasselbe) — cf. auch: deen, déi.
datéieren trans./intr. Verb.: 1) «das Datum beisetzen» — dëse Bréif as nët datéiert (nicht datiert); 2) «von . . . an rechnen» — dat datéiert scho vu laang (oder: nët eréischt vu gëschter).
Datschert M.: «Angsthase».
datt Konjkt.: «daß» — Formen: ebenso häufig gebr.: dass, Kurzformen: att, as — Flexion: vor dem Pron. der 2. Sg. du (de), sowie den Pron. der 1. und 3. Pl. mir (mer), si (se) kann datt/att die Flexionsendung s resp. en annehmen (Bsp. unter den Raa.) — Gebrauch: 1) in Hauptsätzen (die eigtl. von einem nicht ausgesprochenen Gedanken abhängig sind) a. Wunschsätze — datt dech der Blëtz! (dich treffe der Blitz!) — datt kee sech muckst! (daß keiner sich rührt!) — Ga.: datt Gott et géif! (wollte Gott!), auch: datt Gott säi Sege géif; b. Verwunderung, Bedauern — datt en dat färdeg bruecht huet! — datt et esou huet misse kommen! — datt hien et grad huet misse sen!; c) Drohung, Warnung — datt keen der et seet! — datt (bisw. datte) se nach geckeg dervu gin! — dass de verrës! (Echt.: daß du zuschanden gingest!); 2) in Nebensätzen a. in Abhängigkeit von einem Verbum (das einen seelischen Vorgang oder eine mündliche Äußerung bezeichnet) — ech hätt gär, datt e kéim — pass op datts (dass, atts, as — dafür im Süden, bes. im Südosten: dattsch, attsch, dasch) de nët fälls — vergiess nët, datt ech der hëllefen — ech hätt nët geduecht, datt en dat méich — e sot nët, datt e kéim — en hätt gär, datt (bisw.: datte) mer bei em bléiwen — wann et as, datt än näischt méi däärf soen; b. in Abhängigkeit von Substantiven — am Fall, datt et Krich géif — et as de Gebrauch, datt ee merci seet — wat e Gléck, datt e komm as — an der Menong, datt mir et méichen — keen Zweiwel, datt e gelunn huet; c. in Abhängigkeit von Adjektiven (und Adverbien) — wéi schéin, dass de do bas — 't as gelungen, datt en ëmmer ze spéit kënnt — ech si frou, dass näischt geschitt as — 't as esou, datt keen esou kéng as fir eppes ze soen; d. in Abhängigkeit von Präpositionen — ouni datt een eppes mierkt — léier amplaz dass de Dommhete méchs — dat geet, bis datt ech ës sat sin (einfacher: bis ech ës sat sin) — iess (fir) dass de grouss a staark gës (um); e. zur Bezeichnung der Modalität — e knéit sech, datt et knuppt — ech schloen dech, datts de vrecks — en as esou domm, datt e birelt — en as zevill houfreg fir datt en esou eppes méich (cf. frz. trop fier pour que); f) in Vergleichen statt wéi (wie) und as (als) — souvill att e wëllt (neben: souvill wéi e wëllt, ass e wëllt, as wéi e wëllt); g. in abhängigen Fragesätzen nach fragenden Pronomina oder Adverbien — géi wouhinner (d)atts de wëlls (einfacher: wuers de wëlls) — dat as et, wuerno datt(e) mer all striewen — e sot mer nët, wéivill att en der kafe géing; h. zum Zugeständnis einer Tatsache — al (d)att ech sin, fir esou domm verkeeft mech keen; cf. alldatt «wiewohl, obgleich».
Dattel F.: «Dattel».
Datum Pl. Datomen, Datumen, Datten (frz. dates) M.: (bisw. N.): «Datum» — ech wosst méng Datten bis op än (Pennälerspr.).
Datz F. (älter: M., Plur. Dätz, Datzen): «Note ungenügend» für Schulleistungen (Pennälersprache).
datzen trans./intr. Verb.: «die Note ungenügend geben» — haut gouf ech an der Mathematik gedatzt — de Professer huet (ons) haut gedatzt — dat as een, dee gär datzt (Pennälerspr.). [Bd. 1, S. 185]
Datzert M.: «Professor, der häufig datzt» (Pennälerspr.).
dau Adj. lok. bes. Echt.: «hart, grob» — hat hoat noach kän dau Woart voa säim Man gréit (sie hat noch kein hartes Wort von ihrem Mann bekommen).
Dau, bisw. Dauf F.: «Daube» (eines Fasses).
dauchen trans./intr. Verb.: 1) «tauchen»; 2) «sich unterordnen» — ech d. awer nët grad jidferengem (ich bin aber nicht gerade jedermann unterwürfig).
Daucher M.: Bez. für alle Colymbusarten, Meertaucher — cf. Däichelchen, Ducker.
dauderen (lok.) intr. Verb.: = daderen (s. d.).
Dauder(es) M.: 1) «dummer Schwätzer»; 2) «unordentlicher, nachlässiger, unbesonnener Mensch»; 3) «Zauderer».
Daudes, Daudi, Dim.: Daideschen (-sç-) M.: «kleiner lebhafter Mensch» — d'Koplëschter Daudiën (Spitzname der Kopstaler).
Daudëschtel F. = Dal(l)emdëschtel (s. d.).
dauen trans./intr. Verb.: 1) = daien (sub 1-3); 2) «eilen, sich schnell fortbewegen» — (in dieser Bedeutung die umgelautete Nbform nicht belegt) — en as gedaut ewéi de Blëtz — lo muss d'awer d. (mache dich aus dem Staube); 3) lok.: «wiederkäuen» — d'Kou daut (cf. idderzen).
Dauer F.: «Dauer» — op d'D. hält kee Mënsch dat aus; Zussetz.: Dauerbrenner (Ofen).
Dauer M.: 1) «Schade, Jammer» — wat en D.! — vun (elauter) D. muss ech kräischen — 't as en D. mat deem Kärel (es ist schade um ihn) — Echt.: Kräiz op de Kierchen an D. an den Haiser — en D. an e Schued, an eng Schan; 2) «Mitleid, Trost» — en huet keen D. mat engem — en huet och nët vill D. doheem (er findet wenig Trost daheim) — ounéi D. (ohne Mitleid) — Den D. hëlleft näischt, awer den Daum (das Mitleid hilft nicht, aber das Geben von Geld); 3) «bedauernswertes Geschöpf» — esou en aarmen D. (solch ein bedauernswerter Tropf).
daueren I intr. Verb.: «dauern» — et huet esou lang gedauert, wéi d'Honn sech zerbäissen (nicht lange) — Var.: dat dauert vun zwielef Auer bis Mëtteg (nicht lange) — wat laang dauert, gët gutt — Jongen, ech daueren nach laang, ech daueren Iech aus.
daueren II trans. Verb.: «Mitleid erregen» — en dauert mech (er flößt mir Mitleid ein) — (cf. hingegen gedaueren «Mitleid empfinden»).
Dauer(e)schued M.: «Jammerschade» — auch: Dauerschan F.
dauerhäfteg Adj.: «dauerhaft».
Dauf (Osten: Tauf) Pl. Dauwen F.: «Taube» — hie waart, bis d'gebroden Dauwen em an de Mond geflu kommen — d'gebroden Dauwe komme kengem an de Mond geflunn — von frisch gesäten Linsen und den Tauben heißt es: kommen se (nämlich die Tauben), da kommen se nët (die Linsen), kommen se nët, da kommen se — Echt.: wäiss wi en Tauf — mat den Dauwe spillen (Brieftaubensport betreiben) — dat ass séngen Dauwe gepaff — wou D. sën, duer fléien der hën — s. auch das Dim. Daifchen — Zussetz. s. Dauwen-. | |