Luxemburger Wörterbuch

déi (lok. di — so auch überall unter dem Nebenton) Dem./Rel. Pron.: «die, jene», und zwar Nom. u. Akk. Sg. F., sowie Nom. u. Akk. Pl. alle Geschlechter — Gebrauch: s. dat und deen; formelhaft in den Raa.: déi Woch (nächste Woche) — déi Säit (die andere Seite des Dorfes, oder an der Ostgrenze: jenseits der Grenze, die hier durch Mosel, Sauer, Our gebildet wird) — déi Joren (lok.: déi Joar, Norden: dejor — vor Jahren); als best. Artikel nur vor einem Subst. mit Epitheton: s. d'.

Déi, Dee M. Pl. -en: «der Buchstabe d».

Déidebuurg s. Diddebuurg.

déiden (lok. phV. Nordosten 'digdən, weiter südl. 'didən) trans. Verb.: 1) «töten» (nur im übtr. Sinn — z. B.: den Nerv) — den Zänndokter huet mer den Nerv gedéit; 2) «abschwächen, lindern, mildern» (z. B.: Schmerz, Eifer) — d'Piqûre huet d'Péng gedéit.

Déider (lok. phV. cf. d. vor.) M.: «Täter», nur in der Ra.: de Réider (der Ratgeber) as esou gutt ewéi den Déider — vgl. Mëssdéidiger (Missetäter).

déidlech, déitlich (lok. phV. cf. déiden) Adj.: «tödlich».

Déidrech Vorname zu «Dietrich» — Hausname: an Déideres, Déidresch, Déide(r)sch.

deien † intr. Verb.: «gedeihen» — et deit an et deit nët (es geht nicht voran) — speie Kanner, deie Kanner (Kinder, die speien, gedeihen gut).

deier Adj.: «teuer» (nur vom Preis, Wert) — e gesäit aus ewéi en deiert Joer — Hoer wéi en deiert Joer (wenig Haare) — dat gët der en deiert Joer, en deiert, eng deier (das wird dich teuer zu stehen kommen) — 't as kän deieren (es ist nicht viel mit ihm los) — 't as geschenkt ze d. — dat Deiert as nach ëmmer dat Bëllegst (ähnlich: de gudde Kaf as den deiere Kaf — teuere Ware ist am preiswertesten) — en deieren Apdékter, deiere Judd, Patréiner (Echt.: Patrinner) — en deiere Maufel (teure Speise) — aus der Gottheet, ausser Moossen, aus dem Mooss d. — en deiere Spaass — dat kascht mech méng d. Suen — ech hun et fir deier Geld kaaft — nur spaßh. heißt es [Bd. 1, S. 200] bisw. unter bewußter Anlehnung ans Hd.: deire Frënd (teurer Freund — bisw. sogar mit drohendem Unterton: Freundchen).

Déier (lok. Osten: 'diə·) Pl. Déieren, Déier N.: «Tier» — 1) im eigtl. Sinn — sid gutt géint d'Déieren — de Mënsch as kän D. — et as än ewéi en (béist) D. — kee Mënsch a keen D. (ganz und gar niemand) — en huet iwwer Mënsch an D. geschwat (über dieses und jenes); 2) im bes.: a) «Reh»; b) «Raubtier» — d'D. huet et geholl (meist für Véidéier «Stinkmarder» — häufig auch für: Fuchs, Habicht); c) «Geschmeiß, Ungeziefer, Hautparasiten» — en huet Déieren (auch: Déiercher — Flöhe, Läuse) — d'Déiere sin uerg haut, et gët e Wieder (das Ungeziefer ist stechlustig heute, es wird ein Gewitter geben) — cf. Gedéiesch; 3) übtr.: a) «viehischer Mensch» — wat en D.! — e rosent D. — e wëllt D. — sëch stellen wéi en D. b) spaßh. für «Mensch» (im allg. ohne den Anflug des Viehischen) — ech sin nëmmen e klengt D. (von untergeordnetem Rang) — en héicht, déckt D. (ein hochgestellter Herr) — e gelungent D. — en aartlecht D. (ein artiges Frauenzimmer) — du aremt Déier; das Dim. Déierchen wird liebkosend für junge Haustiere und Menschen gebraucht.

Déierbech, lok. Deërbech, Därbech, Däärbech, Deerbich (Nordösl.) ON. «Derenbach», Gem. Oberwampach, Kant. Wiltz — 45.

Deierbierchen M.: häufige Quellenbezeichnung.

Deier(ech)t, -icht F.: «Teuerung» — ech wärd keng D. dra maachen (ich werde den Preis nicht in die Höhe treiben dadurch, daß ich viel kaufe).

Déieregaart M.: 1) «Tiergarten»; 2) als Flurn. bezeichnet es teils einen früheren Tiergarten (so den Schloßpark in Clerf, den Mansfeldpark in Clausen) teils einen Schindanger (so in Esch a. d. Alzette).

déif (gesteigert: déiweg) Adj.: «tief» (nur in der eigtl. Bed.) — en déiwe Pëtz, Buer (Déiwe Pëtz — häufiger Flurname) — en huet d. an d'Täsch gegraff (er hat viel Geld gespendet) — en huet net d. dragegraff — spaßh. beim Kartenspiel: hief d. (eigtl. hebe tief, beim Kartenheben — anklingend an: hief, Déif «hebe, Dieb») — en huet ze d. an de Patt (d'Glas) gekuckt (benebelt) — en huet et d. am Häärz sëtzen — d. am Keller (vom Verlierer beim Kartenspiel).

Déif I M.: Pl. Déif, Déiwen 1) «Dieb» — en huet mech Schellem an D. vernannt — d'Geleënheet mécht den D. (häufiger Zus.: an den D. sicht se) — en D. an d'Léift sin nët auszehidden; 2) übtr.: «halbverkohlter, neben dem eigtl. Docht brennender Dochtteil» (auch: Wollef) — von einer leicht verderblichen Ware heißt es: 't as en D. am Buttek.

Déif II M.: «das senkrechte Holzstück eines Schiffsruders».

Déifferdang, -déng, Differdéng ON. «Differdingen», Gem. Differdingen, Kant. Esch — 477.

Déifert ON. 1) «Differt», Dorf in belg. Lx. — B 57; 2) Flurn. an der Mosel unterhalb Stadtbredimus.

déifréckeg Adj.: «tiefliegend» (vom Kuh-, Pferderücken).

Déifstall (-'StAll) M.: «Diebstahl».

Déift F.: «Tiefe, Vertiefung» (bes. im Flußbett) — hie fëscht an der D. (cf. Däift) — an d'Brät an an d'D.

deikselen trans. Verb.: «eine schwierige Sache geschickt zum guten Ende führen» — Wéi huet en dat erëm gedeikselt!

Déilgen, Deelgen ON. «Dillingen», Gem. Befort, Kant. Echternach — 188.

Déilwënt ON. = Däwelt, Deewelt (s. d.).

déimiddeg, deemiddeg (neben: damiddeg — s. d.) Adj.: «demütig».

Deischen (-sç-) N.: «Geschöpfchen, kleines Mädchen» (Kosewort); im Pl. Deischer (-sç-): «Kopfläuse» (Osten).

deiten, auch deiden trans. Verb.: «deuten, erklären» (Wb. 06).

déiwech Adj.: «diebisch» (s. Déif).

déiwen trans. Verb.: «stehlen» in der Ra.: d. a. rawen (rauben).

Déiwerei F.: «Dieberei».

Déiz, Ditz M.: 1) «Brustwarze»; 2) «Klicker».

Déiz, Ditz Vorname zu «Theodor» (s. d.) — fig. für Viizkrou — rääch mer den D.

dekapéieren trans. Verb.: «abbeizen, von einer Farbschicht befreien»; (frz. décaper), die dazu benutzte Beize heißt: Dekapo (Ton: 2) M.

dekatéieren trans. Verb.: «krimpen, einlaufen lassen, den Preßglanz wegnehmen» (Schneiderei) (cf. frz. décatir).

deklaméieren trans. Verb.: 1) «deklamieren, vortragen» (opsoen); 2) «laut schwatzen» — wat huet dee gëscht den Owend erëm deklaméiert.

deklaréieren trans. Verb.: «deklarieren, erklären» — d'Steieren d. — hut der eppes ze d.? (fragen die Zollbeamten); [Bd. 1, S. 201] dazu die Abl.: Deklaratioun (Echt.: -'sjun) F.: «Deklaration, Erklärung».