Luxemburger Wörterbuch

eis, äis II Poss. Pron. der 1. Pl. «unser», phV.: s. d. vor. — Flexion im Sg.: Nom. u. Akk.: eisen M., eis F., eist N.; Gen. eises M. u. N., eiser F.; Dat. eisem M. u. N., eiser F.; im Pl. alle Genera Nom. u. Akk. eis, Gen. eiser, Dat. eisen — eis Mamm, eise Papp — eist Haus — 't as eist, eischt (z. B. unser Haus) — Eist huet gesot (meine Frau hat gesagt) — ech muss éist, eischt emol froën — eisch(t) Anna (unsere Anna) — eiser Herrgott (formelhaft) — s. Palgen, Studien zur Lautgeographie Luxemburgs, Karte 6.

éischt (phV. Osten: iSt, i·St) Flexion: M. éischten, F. und N. éischt, Num. Adj.: 1) «erst» (der voransteht, der Zeit, dem Rang, dem Verdienst nach) — Raa.: den éischten as d'Gëlleguedskand (der erste ist das Glückskind) — eng é. Kraaft (tüchtiger Angestellter, Beamter in einem Betrieb) — den éischte Fanger nom Daum sin (die zweite Stelle einnehmen) — den éischte Schued as ëmmer dee klengsten — besser den éischte Verdross ewéi dee leschten — éischt Gewënner, lescht Verspiller (wer zuerst gewinnt, verliert zuletzt) — e spillt déi éischt Gei (er ist die Hauptperson) — en as den éischte Mann beim Uewen (beim Hochofen, meist übtr.) — Kinderreim (nach einem gelungenen Aprilscherz): Éischten Abrëlsgeck, Stiech deng Nues an den Kéidreck! — aus éischter Hand kafen, wëssen (direkt vom Eigentümer) — ech hu nach meng éischt Aën (meine Augen sind noch unverbraucht, mir entgeht nichts) — en as am éischte Schlof erwächt — ech hu nach dat éischt Wuurt mat hir ze dälen (ich hatte noch keinen Wortzwist mit ihr) — ech froën deen éischte fir dee beschten (irgend einen) — wann deen an der éischter Ligen erwiirgt wär — en as der éischter än bei alles (unter den ersten) — déi zwéin éischter (die beiden ersten im Gegensatz zum dritten) — eng éischt Kou (= eng Kälwen — eine Kuh, die zuerst kalbt) — den éischte Präis — den éischte vum Mount — éischt Kalitéit (s. prima) — en as ëmmer den éischten um Dill (er ist immer der Erste, wenn es gilt) — den éischten as dee wéischten, dee leschten as dee beschten; 2) in den adverbialen Wendungen: d'éischt, dëréischt, fir d'éischt, an der éischt, zëréischt — 't as nët fir d'éischt dat en am Gronn sëtzt (s. Gronn) — Raa.: d'éischt beim Wäiwaasser, d'éischt geseent (wer die Gelegenheit hat, nutzt sie aus) — deen d'éischt op d'Mille kënnt, kritt fir d'éischt gemuel — d'éischt beichten, dann eréischt gët ä lassgesprach — — éischt muss hie bekennen (zahlen), da kréit en d'Wuer (die Ware) — fir d'éischt déi néideg, fir d'zwät déi dréideg, a fir d'drëtt déi onfléideg (Bauern beim Getreideverkauf) — fehlerhaftes Lux.: an der éischt wor ët déi Këss an déi Leck, an derno wor ët déi Rapp an déi Klapp (in der Ehe) — In der Karwoche ziehen die Kinder vor jedem Gottesdienst dreimal mit ihren Klappern um die Ortschaft und rufen dazu: D'Klack laut d'éischt! — 't as nët fir d'éischt, datt e mech bedréit — 't as fir d'éischt a fir d'lescht datts du heibanne wars — fir d'alleréischt (zum allerersten).

éischtens (phV. siehe das vor.) Adv.: «erstens» (in Abzählungen) auch: fir d'éischt, fer d'ischt — fer d'ischt kommen di Klän (zuerst kommen die Kleinen, Echt.).

éischter (phV. s. Ltb. 86) Adv.: 1) «früher» — du hätts dich sollen é. op d'Bä maachen — d'Kanner kommen é. wéi d'Renten — 't as é. gesot wéi gedoën — komm é. häm — du häss sollen é. opstoën (du hättest eher aufstehen sollen) — wofir hoas de mir dat nët ischter gesot? (Echt.) 2) «lieber» — ech geséich dech é. begruewe, wéi mat deem bestued — é. géng ech gréng Gras friessen (é. fréiss ech e Biesem — abweisend) — auch in Verbindung mit vill: villéischter géif ech Gras friessen (s. éier I).

éischterlech (phV. Nordosthälfte -st-, Ostrand 'ist-, iSt-, 'iiSt-) Adj.: «österlich» — d'é. Zäit — d'é. Beicht — die österliche Zeit erstreckt sich vom 14. Tage vor Ostern bis zum 14. Tage nach Ostern. Dazu heißt es: d'Miller [Bd. 1, S. 257] an d'Päärdsdéif kommen de leschten Dag.

Éischtgebuurt F.: «Erstgeburt» — seng É. fer e Komp Kniddele verkafen (bei einem törichten Handel).

Éischtrëch, Éischtrich M.: «Ehrod. Luxemburgerstraße in Echternach» — E. erop begroawe geen (= mat der Musik, mat véier Hären) bedeutet das feierliche Begräbnis. Im Gegensatz dazu steht: d'ewischt Baach op begroawe geen (den heutig. Oberbach, d. h. den kürzesten Weg, ohne Sang u. Klang, wie die armen Leute). Das Totengeläute in der alten Pfarrkirche bedeutete den Tod eines sehr Armen (e Spidolert — ein Spittler).

Eisen (phV. cf. Ltb. 63) N.: 1) «Eisen» (Metall) — eng Gesondhät vu Stol an E. — en as vu Stol an E. — en huet eng Broscht wéi E. (gute Lungen) — en as gutt fir ënner d'aalt E. (er ist zu nichts mehr nutz) — aalt E., ale Goss! (Ruf der Althändler — man fügt scherzweise hinzu: al Fraën, ale Verdross) — ech fréiss E.! — wann än dräi Paschtéier begéint, muss än E. upaken (Aberglaube); 2) «gewisse Gebrauchsgegenstände aus Eisen oder Stahl» (etwa Hufeisen, Plätteisen (Streckeisen), Stricknadeln, Waffelform u. ä.) — looss deem Päärd frësch Eisen opschloen — d'Meedchen huet en E. verluer (ein Hufeisen — sie hat sich vergangen) — se hun ëm schon d'Eisen erofgerappt (die Hufeisen — er ist fertig zum Sterben) — mäin Eisen as ze gléidich (mein Bügeleisen ist zu heiß) — wien huet mer en Eisen eraus gezun? (Wer hat mir eine Stricknadel herausgezogen); 3) Schifferspr.: «Anker» (Mosel) — werf d'E. aus!

eisen Adj.: «eisern» — en eisenen Trach (Trog) — en eisent Dëppen (Eisentopf) — s. gossen; übtr.: en eisene Wëllen (ein eiserner Wille).

Eise(n)-: -apel M.: «harte Apfelsorte» — auch: Äisapel; -baart M.: 1) «gemeiner Natterkopf» (bot.) Echium vulgare; 2) «Doktor Eisebart» (aus dem Lied bekannt); -band N.: «Eisenband, Eisenreif»; -beschlag N.: «Eisenbeschlag»; -blech M.: «Eisenblech»; -binner(t) s. -bunner(t), Binnert 2; -bunn F.: «Eisenbahn» (auch Eisenbahnbetrieb) meist Bunn (s. d.) auch Chemin de fer — e schafft op der Eisebunn — iron. Zwischenfrage: wat huet dat mat der E. ze din?; -bunner(t) M.: «Eisenbahnbeamter» — s. Bunnert, Chemiferis(t), Cheminot; -drot M.: «Eisendraht»; -faarf N.: «Eisenfarbe» (Art Graphit für Gußöfen); -fleck M.: «Rostfleck»; -holz N.: «echter Eisenholzbaum» (bot.) Metrosideros vera; -hutt M.: «wahrer Eisenhut» (bot.) Aconitum napellus (Giftpflanze); -kaul N.: «Eisenerzgrube», auch Kaul, Koll — s. Äärzkaul — an der Eisekoll (Esch — Ortsname, wo zuerst Minett gefunden wurde); -kläpper M.: «Pferd mit stark gegeneinander geneigten Vorder- und Hinterbeinen» (tritt sich leicht in die Eisen); -kuch, -koch M.: «Art Waffel» (die in einer Eisenform gebacken wurde). Diese Waffeln wurden auch bei besonderen Anlässen, etwa bei der Schwangkirmes, (s. d.), dem Bauchen (s. d.) oder beim Pilgern nach Luxbg. gebacken (s. Schenter); -kuchseisen N.: «Eisenform zum Backen des Eisekuch» auch Eisekuchepan; -schlag M.: 1) «Hammerschlag, Walzensinter»; 2) «Feilspäne».

éisseg, Nordosten: issig, iissig Adj.: 1) «vorzüglich zum Essen»; 2) «Appetit anregend» — dat as eng é. Zalot — s. geéisseg.

Éisser, Isser, Iisser M.: «Esser» — F.: Éissesch — 't as kä groussen É.

Éisslek, Éisselek, Éisseléng, I(i)sselek, Éischlek N.: «Ösling» (der nördl., zu den Ardennen gehörige Teil des Landes); cf. dazu: A. Jacoby in Vjbl. 1936, 77—89/158—171.

Éisslécker M.: «Öslinger» (im Ösling Geborener).

éisslécker Adj.: «öslinger» (aus dem Ösling stammend, zum Ösling gehörig) — é. Ham (geräucherter Schinken) — é. Gromperen (Kartoffeln) — é. Louklëppelen (Spitzname für die grobschrötigen Öslinger) — An d'éisselecker Lamer, Déi si besonnesch séiss! (R. II 43).

Éisteräich LN. «Österreich».

Éisterräicher M.: 1) «Österreicher»; 2) «Art Rebe» (Vitis rotundifolia).

éisteräichesch Adj.: «österreichisch».

Éiter ON.: (Dorf) «Ötringen», Gemeinde Contern, Kant. Luxemburg — 444.

Éiv Vorn.: «Eva», Dim.: Éivchen, Éivi — se si Famill vun Uedem an Éiv (weitläufige Verwandtschaft) — Uedem an Éiv woren déi zwéin éischter Äppeldéif.