|  ëm I — Kurzform zu him (Dat. des Pers. Pron. M. N. Sg.).
ëm II Praep.: 1) örtl.: «jemand od. etwas umgebend, umgehend, um» — en as ëm den Eck gaangen (auch übtr.: sterben) — ëm de Bräi goën, fueren (nicht mit der Wahrheit heraus wollen) — E seide Fuedem ëm ärt Haus, Gët ons d'Fuesensbroden eraus! (aus einem Heischelied); 2) übtr.: «um, wegen, für» — mer hun eis nët ëm e bekëmmert = eis nët mat ëm ofgin — se hun en ëm d'Liewe, ëm sei ganzt Verméige, ëm alles bruecht — en as ëm alles komm — ech sin ëm mäi Messer komm (ich habe mein Messer verloren) - ëm Gottesbiddeswëllen, ëm des Himmels, ëm Herrgotts Wëllen! (Ausruf der Ungeduld) — en huet sech sech ëm zéng Frang gestouss (er hat sich um 10 Franken geirrt); 3) zeitl.: «gegen (kurz vorher oder nachher), um» — zans ëm den Owend (gestern gegen Abend) — Ët wor esou ëm d'Päischten, 't stung alles an der Bléi (R. 1) — ëm Krësch(t)dag — ëm den halwe Mä — ëm sechs Auer (um sechs Uhr); 4) «nach» (Abfolge) — d'Dég gin erëm, än ëm den aneren — än Dag ëm den aneren (jeden zweiten Tag).
ëm III prädik. Adj. aus einer Reihe von unfesten Verbalverbindungen (zum Beispiel: d'Mëllech geet ëm «die Milch wird dick» — d'Wieder schléit ëm «das Wetter ändert») in den Gebrauch mit der Kopula herübergenommen: 1) «verdorben» (bes. von der Milch) — hal op ze sangen, d'Mëllech as schon ëm — d'Mayonnaise as ëm; 2) d'Schneid as ëm (die Schneide des Messers, der Sense . . . ist verbogen, daher stumpf) — den Nol as ëm (der Nagel ist krummgeschlagen); 3) «abgelaufen» — séng Zäit as ëm — d'Vakanz as ëm (= eriwwer «vorüber»).
ëm! IV Interj.: «Aufforderung an die Zugtiere, seitwärts zu gehen» — auch hëm! — ëm hannen! — hott ëm! (rechts um!) — har ëm! (links um!) auch gäs de erëm elo!
ëm- (wenn nicht anders vermerkt, liegt der Ton bei den folgenden Komposita auf der ersten Silbe) -aarbechten trans. Verb.: 1) «umarbeiten, abändern» (wenn es sich um Kleidungsstücke handelt, lieber ranjhéieren); 2) «umpflügen» auch: -geheien, (s. d.); -äärbelen (Ton: 2) tr. V.: «umarmen» — cf. Aarbel — auch als Subst. gebr.: en Ëmäärbels ouni Gläichen an Enn (ein zärtliches Umarmen ohne Ende); -bannen (Ton: 2) trans. Verb.: «umbinden»; -bauen trans. Verb.: «umbauen»; -béiën trans. Verb.: «umbiegen»; -blosen trans. V.: «umblasen» — en as esou klääsper, de Wand bléist en ëm; -bréngen trans./refl. V.: «umbringen» — en huet sech bal derfir ëmbruecht (er hat sich viel Mühe gegeben — auch: er hat schwer daran getragen, er hat viel Aufhebens gemacht wegen eines Verlustes); -butschen trans. Verb.: «umwerfen» — en huet d'Kaer ëmgebutscht (Flaxweiler); -däfen trans. Verb.: «umtaufen» — Däf en ëm an nenn e Filu!; -dälen, -delen (Part.: ëmgedäält) trans. Verb.: «herumgehen lassen, herumreichen» (Ga.) — s. -gin, -räächen; -drécken trans. V.: «umdrücken»; -dréi(n)en trans./refl. V.: 1) «nach der entgegengesetzten Richtung wenden» — en dréit sech nach am Graf ëm — se hun ëm den Hals ëmgedréit (se hun ëm Säsi gemaacht — sie haben ihn gepfändet) — d'Jhandaarmen hun en ëmgedréit (hießen ihn kehrtmachen); 2) «wenden» (von Kleidungsstücken) — eng ëmgedréiten Händsch; 3) «kehrtmachen, fortgehen» — cf. ëmkéiëren; -droën trans. V.: «herumtragen» — den Hälegen, den Tellerchen gët ëmgedroën (bei der Kollekte); -dun, -dongen trans. V.: «umlegen» — 't as kal, donk e Schal ëm; -enän, -eneen Adv.: «einer um den andern» — se hun e. gekrasch (sie haben einer nach dem andern, um die Wette . . . geweint); -esoss s. -soss; -faassen (Ton: 2) I trans. Verb.: «umfassen»; -faassen (Ton: 1) II intrans. V.: «abziehen, in ein anderes Faß gießen» (vom Wein) s. faassen; -falen intr. V.: 1) «zu Boden fallen» — ech si bal ëmgefall vu lauter Middegkät; 2) «andern Sinnes werden» — a wuefir bas du dann ëmgefall? — s. ëmtrëllen; -fank M.: «Umfang»; -fléien intr. V.: «umstürzen» — d'Käscht si vum Wand ëmgefluën (die Getreidehaufen sind vom Wind umgestürzt worden); -formen trans. V.: «umformen» — en Hutt ë.; -fro F.: «Umfrage» — Ë. halen; -froen (Ton: 2) refl. V.: «Umfrage halten» — ech hu mech beim Notär ëmfrot (ich habe beim Notar Erkundigungen eingeholt) — besser zwämol ëmfrot, wéi eng Kéier ëmsoss geklot (vom Prozessieren); -gank M.: 1) «Umzug» — den Ë. as eriwer (der Umgang um den Altar bei der Messe — s. Affer) — den Ë. am Dueref (der Heischegang ums Dorf) — eng Schrau huet den éiwigen Ë. (s. -laf, geckeg); 2) «Verkehr» — de Jong guff an d'Stad geschéckt, fir den Ë. mat de Leiden [Bd. 1, S. 262] ze léieren — en huet kä gudden Ë. (er verkehrt mit Menschen, die er besser meiden sollte) — en huet kän Ë. (er hat keine guten Manieren); -gängeg Adj.: «grillenhaft»; -geheien trans./intr. V.: 1) «umwerfen, stürzen» — en huet ëmgehäit (seine Fuhre ist umgekippt — s. Buurgermääschter) — de Wäin haat äis ëmgehäit (wir waren betrunken); 2) «umgraben, umpflügen» — (schnell und flüchtig) — se hun de Gaart ëmgehäit an en esou de Wanter duerch leie gelooss; 3) «eine Fehlgeburt machen»; -géigend, -gigend, -giiënd F.: «Umgegend»; -géissen trans. Verb.: «umgießen»; -geréiz (phV.: -'rits, -'riçts, -'riks, im Nordösling) N.: 1) «Gekröse beim Metzger»; 2) «Nebensachen»; 3) «Kind und Kegel» — se hoan e missen mat saim Ëmgeritz erneren (Echt.) — en huet all säin Ë. mat op d'Kiirmes bruecht; -geriicht N.: «Dille» (am Schloß); -gin I trans V.: «herumreichen» — gëf de Plättel ëm; -gin II (Ton: 2) trans. V.: «umgeben» — en as vun elauter Näischnotzen ëmgin; -goën I intr. V.: 1) «umgehen, herumgehen» — Abschwörformel der Hexe: ech gin dräimol ëm d'Mëscht, a soën op dem Här Jeses Krëscht — looss de Bond nach äs ë. (reiche den Kuchen noch einmal herum!); 2) «verkehren» — du gäs mat kengem gudden ëm (du verkehrst mit einem schlechten Menschen); 3) «behandeln» — géi gelënd mat em ëm! (behandle ihn nachsichtig!) — Ra.: mat eppes ë. wéi mat enger Braut (sehr zart mit etwas umgehen); 4) «umschlagen, verderben» (von Getränken u. ä.) — d'Mëllech as ë. — hal op, d'Mëllech gät ëm (sagt man zu jemand, der falsch singt, spielt oder pfeift); -goën II (Ton: 2): 1) «umgehen, um etwas gehen»; 2) «auslassen, etwas vermeiden»; -gräifen (Ton: 2): «umfassen» — et war e Bam, zwee Mann konnten en nët ëmgräifen (umspannen); | |