| -rot M.: «Familienrat»; -schrëften Pl. F.: «Familienurkunden»; -stéck N.: «Erbstück», wie: -miwwel; auch für einen alten Onkel od. eine alte Tante; -sträit M.: «Familienstreit».
familiär Adj.: «familiär» — maach dech nët familiär (abweisend).
fanatesch Adj.: «fanatisch».
Fanatissem M.: «Fanatismus».
fanéieren intr. Verb.: «verblühen» (nur von der menschl. Schönheit) — si as schon eppes fanéiert (cf. falléieren).
Fanfare F.: «Blechmusik» — wie frz. fanfare.
Fanger (lok. Ostrand Fénger, Pl. -er oder -eren) M.: 1) «Finger» schlechthin. In einer Unmenge verbaler Wendungen: bleif mat de F. ewech (lasse die F. davon, kümmere dich nicht darum) — wann ee (oder: wie) Malchance huet, brécht ee (oder: dee brécht) sech de F. am Aasch, Botter, an der Jhillistäsch, Nues (statt brécht bisw. auch: verrenkt) — en as sech mam F. an d'A gefuer (er hat sich selbst geschädigt) — 't geet alles duerch séng Fangeren (er kontrolliert, leitet alles) — 't si mer der scho vill duerch d'Fangere gaangen (etwa: Schüler, Kranke, Zöglinge, Häftlinge usw.) — ech wëllt em nët ënnert d'F. geroden (ich möchte ihm nicht zwischen die F. geraten) — gët een him de F., (dann) hätt e gären d'(ganz) Hand (Variante: 't geet em wéi de klenge Kanner, wann een en de F. gët, dann hätte se gär d'ganz Hand, bisw. mit dem Zusatz: bis un den Ielebou — erweist man ihm eine kleine Gunst, so verlangt er noch mehr) — dat as mer duurch d'F. gaangen (= ech hun dat iwwersinn — ich habe es übersehen, versäumt) — dit är F. goen (regt eure Finger — Aufforderung zur emsigen Arbeit, bes. wenn es sich um Schreiben handelt) — 't as [Bd. 1, S. 302] mer zoufälleg an d'F. gefall — e kann d'F. nët (bei sech) halen (er kann seine Finger nicht bezwingen, aus Kleptomanie oder Ugrëffegkeet s. d.) — hal de F. drop (halte es fest) — hatt huet een un all F. hänken (sie hat an jedem Finger einen Liebhaber hängen) — ech loosse mech nët an d'F. huelen (ich setze mich keinem Tadel aus, etwa durch eine unstatthafte Handlung) — en huet Geld an de Fangeren (er hat flüssiges Geld in den Fingern) — wann dee mer tësch(en)t d'F. kënnt (wehe ihm, wenn er mir in die Quere kommt) — du muss em op d'F. klappen (zurechtweisen) — hie krëmmt kee F. (er ist träge) — 't kriwwelt mer an de Fangeren (ich hätte große Lust...) — 't muss een alt (e bësselchen) duerch d'F. kucken (man muß halt ein wenig nachsichtig sein) — ech kucken em op d'F. (ich beobachte sein Tun) — si hun sech d'F. derno geleckt (Erinnerung an einen großen Genuß) — looss d'F. dervun, aus dem Spill (kümmere dich nicht darum) — looss déng (ongeseente) Fangere vu geseente Saachen (Verweis an einen Ugrëffegen s. d.) — ech maachen him e F. (ich drohe ihm mit dem erhobenen Finger) — d'F. naass maachen (die Finger anfeuchten a. beim Schwören, da gëlt et nët, dann ist der Schwur ungültig, b. bevor man an eine Arbeit geht, daher: e mécht kee F. naass, «arbeitet nichts», c. wenn man sich anschickt, Papiergeld zu zählen, d. um einen Floh zu fangen, e. um die Windrichtung zu erkunden) — ech päifen duerch d'F. (ich mache mir nichts daraus) — ech praffen der déi fënnef F. an d'Gesiicht (ich gebe dir eine Ohrfeige) — hie réiërt kee F. (Faulpelz) — ech réiërt kee F. derfir (ich bemühe mich nicht darum) — du renns der mam F. an d'A (schädigst dich selbst) — ech schnäize mer an d'F. (ich setze mich über Rüge, Schelte, Bemerkungen hinweg) — ech schreiwen der mat de fënnef F. an d'Sabbel (s. praffen) — elo kanns de d'F. an de Mond stiechen (jetzt hast du das Nachsehen) — d'Schoulkanner strecken de F. aus (die Schulkinder zeigen den Finger, zum Zeichen, daß sie ums Wort bitten) — dat hues de dir aus de F. gesuckelt (das hast du erfunden) — déi kleng Kanner suckelen um F. — en huet d'Fangeren tësch(en)t Dir an Aang(el) gestach (er hat die Finger gequetscht, d. h. etwas schief angepackt) — ech hu mer d'F. dru verbrannt (a. ich hatte Unrecht, mich darum zu kümmern, b. ich bin aus Leichtsinn, Unachtsamkeit dabei zu Schaden gekommen) — et kann än en ëm de F. wéckelen (man kann mit ihm tun, was man will) — wien et weess, weist de F. (= ausstrecken — in der Schule) — weis nët mat de F. op d'Leit — si weise mat de F. op en (jeder weiß Bescheid über ihn) — e weess séng Lektioun op de Fangeren (er sagt seine Lektion auf den Fingern her, bisw. auch dem frz. «au bout des doigts» entsprechend: op de Fangerspëtzen, op de Spëtz(t)e vun de Fangeren) — 't kann ee s'un de F. erof zielen (bei einer geringen Anzahl) — dat hues de der aus de F. gezunn (= gesuckelt — das hast du frei erfunden); Eigenschaften der Finger: F. ewéi e Kiirchendéif, eng Hiewan (lange Finger) — en huet laang Fangeren (diebisch) — F. ewéi Grëffelen (dünn) ewéi Wirschterchen (kurz und dick) — ewéi Gräfer (lang) — ewéi Mëschtgräfer (schmutzig) — kropeleg Fangeren (zitternd) — kropeg Fangeren (steif vor Kälte, klamm) — Kéis an de Fangeren (schwach) — d'Fangeren nele mech, ech hun den Neelchen (s. d.) an de Fangeren (die Fingerspitzen schmerzen vor Kälte) — e kromme F. (ein krummer Finger) in den Raa.: e laacht fir e kromme F. (er lacht für eine Kleinigkeit), e mécht de kromme F. (er schwört falsch, woher der Schimpfname de kromme Féngerchen für einen Meineidigen); Spaßhafte Raa.: huel d'F. an de Grapp (spute dich) — dat do kritt ee fir fënnef F. an de Grapp (sehr billige Ware) — andere Formel: dat do kascht fënnef F. an e Graff (oder: an en Dommeldech — das kostet fünf Finger und einen Griff, bzw. Eile, d. h. es ist gestohlen) — dee mam F. (der Mann mit dem Finger — wo, bleibt meist unausgesprochen; ausweichende Antwort auf die Frage: Wer war es?) — dee wor duurch d'F. gezunn (von einem leisen, langgezogenen Wind); Die verschiedenen Finger an der Hand: Daumen — s. Daum, Dommenek; Zeigefinger — heißt: Féngerlek, Praimchen (Prëmmchen), Spëtzlek, bisw. nach seiner Funktion: Leck-, Schreif-, Suckelfanger; Mittelfinger — heißt: Laanghals, -haans, -schwanz, -schwänzchen, Laangemann, bisw. auch kurz de Laangen; Ringfinger — heißt: Grohänschen, [Bd. 1, S. 303] Goldfanger, Jäizhals, Taupert, Topert, Toppmann; der kleine Finger — heißt: Stuppschwanz, (-schwänzchen), Tiipchen, Tipert, klenge Babbeler, bisw. einfach: de Klengen. Der kleine Finger deckt den Eltern die heimlichen Vergehen der Kinder auf: mäi klenge F. (Féngerchen) huet mer et gesot — deen huet méi am klenge F. wéi en aneren an der ganzer Hand (sehr klug) — e géif sech léiwer de klenge F. erofbäissen (-haën — äußerste Abneigung, etwas zu tun, auch großer Geiz) — deen huet et am klenge F. (Geschicklichkeit, Leichtigkeit) — ech hiewen dat mam klenge F. op; Kinderreime: Deen as an de Pëtz gefall, Deen huet en erausgezunn, Deen huet en ofgedréchent, Deen huet en an d'Bett geluegt. An dee klenge Babbeler huet der Mamm et gesot (du huet en eng Botterschmier kritt) — Deen huet d'Grompere geschielt, Deen huet se gekacht, deen huet s'erausgeschäfft, Denn huet se gegreeft, An deen huet se giess. — Beim Abzählen der Finger (vom Daumen zum kleinen Finger, dann in umgekehrter Richtung): Aler, Maler, Weibchen, dubi, dapp; dubi, dubi, gik, gak, gupp. — Fingerspiele: Die Teilnehmer legen die Hände auf den Tisch; der Daumen bleibt unter der Tischplatte. Die auf der Tischplatte liegenden Finger aller Teilnehmer werden fortlaufend abgezählt: Emmeli, Bemmeli, Sideli, Sadeli, Eppchen, Däppchen, Ell, Bell, Bock, Emmeli, Bemmeli usw. Die Finger, auf die das Wort Bock fällt, wandern unter die Tischplatte. Wenn alle Finger bis auf einen unter der Tischplatte sind, zahlt der Besitzer dieses Fingers, Hëndchen (Hündchen) genannt, ein Pfand. — Art Moraspiel: Klick, klack, Liedersak, Wivill Haren huet de Bock? (oder: wivill Fangere stin?) Häss de 1 (2, 3, 4, 5) geroden, da géifs de nët geschloen (cf. Bock): 2) «Fingerbreite» als Maß — den Dill as e F. ze kuerz geroden (das Brett ist um Fingerbreite zu kurz geraten) — beim Herausschenken heißt es abwehrend: nëmmen e F. — Spw.: Besser e F. laang gehandelt (oder: gefockt). ewéi en Aarm laang geschafft (von Leuten, die statt zu arbeiten, lieber krumme Geschäfte treiben); 3) der Pl. Fanger(en) steht häufig für Hand — en huet et ëmmer an de F. — wäsch der d'F.; 4) «Finger des Handschuhs»; 5) «fingerartige Teile an Maschinen und Geräten» (etwa der Mähbalkenfinger an der Mähmaschine, Führungsstücke der Mähmaschine).
Fanger- / fanger- (s. auch Fangesch-/ fangesch-): -brät, -breet Adj.: «fingerbreit» — F.: «Fingerbreite» (cf. auch Fanger sub 2); -déck Adj.: «fingerdick»; -déckt F.: «Fingerdicke»; -gras N.: «Bluthirse, Panicum sanguinale, Digitaria s.» (dafür auch: Baartgras); -héich Adj.: «fingerhoch» — de Stëbs (Staub) loug f.; -héicht F.: «Fingerhöhe»; -hutt M.: 1) «Fingerhut» (im eigtl. Sinn) — e Fangerh. voll (nicht viel, ähnl.: e Bak voll); 2) übtr. auf Pflanzen: a. «Fingerhut, Digitalis» — roude Fangerh. (purpurroter F., Digitalis purpurea), dafür auch: Händscheblumm (cf. engl. fox-glove); b. «Glockenblume, Campanula glomerata» — Arten: bloe F. (pfirsichblättrige Glockenblume, Camp. persicifolia) - bronge F. (neeselbättrige Glockenblume, Camp. Trachelium); -laang Adj.: «fingerlang» — cf. auch Fanger sub 2; -längt F.: «Fingerlänge» — all Fangerl. (in kurzen Abständen); -nol M.: «Fingernagel» — Volksaberglaube: 't däerf een de klenge Kanner d'Fangerneel nët ze fréi schneiden, soss gin et Spëtzbouwen (Spitzbuben), soss tuddele se (stottern), soss wuesse se nët méi (wachsen sie, nämlich die Finger oder auch die Kinder nicht mehr) — d'Zuel vun de wäisse Flecken op de Fangerneel bedeit esouvill Doudsënnen (die Anzahl der weißen Flecken auf den Fingernägeln bedeutet soviele Todsünden) — esou breet ewéi dat Schwaarzt vum Fangernol; -saz M.: «Fingersatz» (beim Spielen eines Instrumentes); -spëtz(t) F.: «Fingerspitze» — dat muss een an de Fangerspëtz(t)e spieren (soviel Fingerspitzengefühl muß man haben) — 't kribbelt mer an de Fangerspëtzen.
fangesch (lokal Osten: féngersch) Adv.: «mit den Fingern» — dient häufig als spaßhafte Antwort auf die Frage: wéi méchs de dat? (wie machst du das?).
Fangesch- / fangesch- (cf. auch Fanger-/fanger-): -brät, -breet Adj.: «fingerbreit»; -brät, -breet F.: «Fingerbreite»; -déck Adj.: «fingerdick»; -déckt F.: «Fingerdicke»; -héich Adj.: «fingerhoch»; -héicht F.: «Fingerhöhe»; -laang Adj.: «fingerlang»; -längt F.: «Länge» — Echt.: gëf him en Fangeschleengt, da wëllt (hëlt) en en Eel (gib ihm eine Fingerlänge, dann will, nimmt er eine Elle — cf. klenge Fanger sub Fanger). [Bd. 1, S. 304]
fangeren intr. Verb. — selten für féngeren (s. d.).
Fank (phV. cf. Ltb. 4), Pl.: Fanken I M.: «Fink» — im Volkslied Dem Bauer séng Hellechsgof (die Mitgift des Bauern) heißt es: Et wollt e Bauer séng Duechter bestueden. Wat gët en hier am fënnefte Joer? Fënnef Vullen an e F., Véier järelecher Schwäin, Dräi Rouse ware fäin, Zwee Kaalwer an eng Kou, Eng Gäns, siwen Inten derzou (cf. Thill, Singendes Volk, S. 566 ff.) — cf. Poufank, Fénkelchen.
Fank (phV. cf. Ltb. 4), Pl.: Fäng, Fänk II M.: 1) «Handlung des Fangens» — dat war kee liichte F. (kein leichter Fang); 2) «Fangvorrichtung» — e geet mer einfach nët an de F. (es gelingt mir nicht, ihn einzufangen); 3) «das Gefangene» — en huet e gudde F. gemaacht mat mir — d'Jhandaarmen hun e gudde F. gemaacht; 4) «Krallen der Raubtiere», bes. im Pl.: Fäng (Mosel: Féng) — auch übtr.: maach datt ech dech nët an d'Fäng kréien!
fannen trans. Verb.: «finden» — Konjugation: Ind. Präs.: du fënds, hie fënt — Ind. Präter. im Nordsösling: ich fond — Konj. Präter. im Nordösl.: ich fënd — Part. Prät.: fond (gefunden); Bedeutungen: 1) «finden» im eigtl. Sinn — e wäerd Säint f. (er wird seinen verdienten Lohn erhalten, im guten und im schlechten Sinn) — ech wäerd e scho f. (vor Gericht) — eiser Härgott wäerd e scho f. (der liebe Gott wird ihm es schon vergelten) — en huet Säint fond bei deem Händelchen (er hat sein Schäflein geschoren) — en huet säin Här (Mann) fond (er hat seinen Meister gefunden) — hues de dat (déi doten) eleng fond (bei einer törichten Äußerung: bist du selbst darauf gekommen?) — looss mer hoffen, datt et säi gudden Här fënt (etwas Verlorenes, Vergessenes seinen rechtmäßigen Eigentümer) — den Härgott fënt eis all (der liebe Gott läßt uns alle Prüfungen durchmachen) — dat Geld as wéi fond (das ist gefundenes Geld, von einem unerwarteten Nebenverdienst, Gewinn), davon: fonte Geld (gefundenes Geld) — (ge)- fonte Friessen (gefundenes Fressen) — dat fënt sech (een) nët an enger Päerdstrap (das ist schwer aufzubringen) — f. as wannen (Ausrede für unehrliche Finder: was man findet, darf man behalten); 2) «feststellen, den Eindruck haben» — ech fannen, du bas nawell al glot (ich finde, daß du sehr anspruchsvoll bist) — ech fannen dat nët schéin — wéi fënds de mech? (welchen Eindruck mache ich dir? — meist auf die Gesundheit bezogen); 3) «Anstoß nehmen, auszusetzen haben» — ech fannen näischt derbäi (ich habe nichts daran auszusetzen, ich nehme keinen Anstoß daran); 4) meist refl.: «sich herausstellen» — dat fënt sech nach mat der Zäit (wir werden ja sehen) — dat fënt sech beim Schnëtt (auf den Schinken bezogen), beim Verbotz (kommt Zeit, kommt Rat) — 't huet sech esou font (das Schicksal hat es so gewollt).
Fannerloun M.: «Finderlohn» — F., Klammerloun (Finderlohn, Klettererlohn — zur Erklärung cf. sub dälen).
Fannett F.: «leichter Wagen».
Fanni weibl. Vorn.: Kurzform zu Stëfanie (s. d.), bisw. auch für Jhosefin (wofür meist Fin, Finchen — s. d.).
Fantasie F.: «Einbildungskraft, Fantasiegebilde» — wat hues du eng F. (zu einem Lügner, Aufschneider); Zussetz.: eng Hënnersfantasie (bei unpassenden Witzen). | |