Luxemburger Wörterbuch

fir und vir Praep.: «für» und «vor» — die im Ahd. unterschiedenen Praepositionen «furi» und «fora» sind im gesamten lx. Mundartbereich in der einen Lautform fi:r fi·ər (lok. phV. des Ostens fe·ər, des Nordöslings fir — unbetont auf dem gesamten Gebiet fər, im Osten fə·) zusammengefallen; das Luxemburgische teilt das Schicksal der niederdt. und eines großen Teiles der mitteldeutschen Mundarten; trotzdem wird in den beiden folgenden Artikeln unter Anlehnung an das deutsche Schriftbild fir/für und vir/ vor unterschieden.

fir Praep.: «für» — 1) der Grundbedeutung «vor» am nächsten: Schrëtt f. Schrëtt, Dag f. Dag, Maufel f. Maufel — ech hun dech Wuert f. Wuert verstan; 2) «gerichtet auf, im Interesse, zu Gunsten, zu Ungunsten von» — f. wie laut ët? — der Doud as f. eis all — 't as haart f. d'Mamm (schlimmer Schicksalsschlag) — dat war f. mech (auf mich gemünzt, an mich gerichtet) — 't as näischt fir dech (das taugt nicht für dich) — f. hie sin dat vill Suën, f. een deen et huet, as et näischt — trivial: deen as f. dech (wenn jem. einen Wind [Bd. 1, S. 374] streichen läßt, zu einem Mißliebigen) — déi Tournee as f. mech (ich werde die Runde bezahlen) — Folkl.: Den Dag as f. dech an d'Nuecht as f. mech (sagen die Geister dem nächtlichen Wanderer) — ech spuere f. mäin alen Dag — abschlägig, zu Kindern: näischt f. dech (das geht dich nichts an); 3) zeitlich: «für die Dauer von, zu einem bestimmten Zeitpunkt» — f. ëmmer an éiweg — f. elo hu mer d'Leit genuch erofgemat — as et nach f. haut? (Ton auf as — zu einem Langsamen, Säumigen), ähnlich: as et f. haut oder mar? — 't as nach nët f. haut a mar — f. de Moment si mer nach furnéiert (im Augenblick sind wir noch eingedeckt) — mir si f. e Samschdeg bestallt (etwa: vor Gericht geladen) — en huet f. dräi Joër kritt (der Schuldige bekam eine Freiheitsstrafe von drei Jahren) — e war f. (en, enger) aacht Deeg verrääst — wann een domm as, dann as et f. laang (ähn lich: wann een dout as . . .) — e bleift f. säi ganzt Liewe Krëppel — f. wéini kréien ech méng nei Wot, vläicht f.. Päipelneijoëschdag — f. an all Éiwegkät verruff — 't as f. d'éischt a f. d'lescht (a méngem Liewen) — mir hun nach f. e puer Deeg ze dreschen; 4) kausal: «wegen» — f. wat kräischs de? — as et f. de Baart? (fragt der Barbier den Kunden) — 't as f. d'Elektescht, f. d'Waasser (monatliche Erhebung dieser Gelder) — e pintscht f. (auch: ëm) näischt an nach emol näischt — déi brëlle f. all Schäissdreck Hurra; 5) zum Ausdruck einer Stellvertretung: «anstatt, an Stelle von» — géi f. mech beichten — en as f. mech agesprongen; 6) zur Preisangabe: f. d'Welt nët (auch: alles an der Welt, d'Vatterwelt) — f. villes nët — f. d'Vrecken, d'Baschten nët — f. en Apel an e Stéck Brout (= schantekaf — s. d.) — f. en décke Su, f. eng Fläsch Branntewäin géing hie Kinnek a Glaf (oder: säi Land an eiser Härgott) verkafen — 't as jo (bal) f. näischt (um einen sehr geringen Preis) — se spille f. eng kal Brach (oder: Gromper) — ech verdéngen nët f. méng Käschten (oder: d'Waasser nët f. méng Zopp) — f. keng gëlle Pies (oder: gëlle Kou) déit ech et — ech méich et nët f. wéivill, f. kee Geld a kee Präis, f. honnertdausend Krounebounen — wat mécht een nët f. Geld a gutt Wuert? — ech iessen dat f. mäi Liewe gär — 't mengt een, 't géing f. eng gëlle Kou; 7) «als, zu» — huel et nët f. iwwel op! — 't war nëmme f. Spaass — näischt f. ongutt — elo gin ech f. gutt (wirklich, endgültig) — ech hun et f. a ganzeg sécher nët gemaacht — ech weess et f. sécher — f. en Unzécker(t) (Anfänger) as et nët schlecht — ech hat en ale Blech f. Prabbeli — elo spille mer f. gutt (jetzt zählen die Resultate) — f. wien hälts de mech? F. deen, deen s de bas!; 8) in Verbindung mit dem Reflexivpronomen — hal däi Spott f. dech (spaßh. auch: f. d'Schong ze schmieren) — si gi f. sech (ähnlich: si huelen hiert sonner) — haalt dat f. iech (erzählt es nicht weiter) — e schwätzt f. sech (er redet mit sich selbst) — schwätz f. dech (was du sagst, betrifft nur dich) — ech probéieren alt heemlech f. mech — Folkl.: d'Hexen haten Ziweren (Zuber) op f. Hauwen (der Geistliche sah diese beim Orate Fratres, sonst waren die Zuber den gewöhnlichen Leuten unsichtbar).

fir Konjunktion: «um zu» — f. en Näischnotz ze gin, do brauch ee keng Léier — hie brauch keng dräi Pätt fir voll ze gin — si huet Geld op der Säit f. véierspänneg begruewen ze gin — dat do as nëmme f. sech de schéine Männchen ze maën — f. Lëmmelen (oder: Gecken, Äfalten, Näischnotzen, Daboën) ze praffen, muss een duer (man nennt eine mißliebige Ortschaft) d'Gammen (die Pfropfreiser) siche goën — 't war f. mech drun ze kréien, ze uzen, ze betëppelen — f. deem d'Maul ze stoppe misst een eng Schuppkar huelen — f. d'Zäit dout ze schloën (zum Zeitvertreib) — f. wat hätt ee säi Mond kritt? fragt ein vorlautes Kind, worauf die Antwort erfolgt: f. en ze halen, an nëmmen opzedongen, wann s d'ëss — 't as nëmme f. ze kucken (auch: d'Kuck), nët f. ze kafen (oder: de Kaf) — f. gelueft ze gin, muss ee stierwen, f. geschleeft ze gin, sech bestueden — 't as jo f. ze laachen (oder: sech futti ze laachen, sech ze brullen, ze rullen) — 't as f. ze kräischen (oder: sech blann ze kräischen) — 't as f. ze baschten, an e Patt ze houschten (faschten, katzen, klammen, néitschen, maachen, fuerzen) — 't as f. fort (oder: aus der Welt, Echt.: mam Koap gint den Dënzel) ze lafen — 't as f. an e Greef, an eng Mauer (oder: eng Mauer aus) ze lafen — 't as f. sech mat Kräizer ze senen — 't as f. d'Gielzecht ze kréien — 't as f. en Hënner an d'Säit ze kréien — 't as f. en Har op d'Stier ze kréien — [Bd. 1, S. 375] 't as f. an e Patt ze klammen an duerch d'Hänk erauszekucken — f. ze stierwe brauch een nët vill, awer f. ze liewen — da's zevill f. ze stierwen an ze mann f. ze liewen.

firenaner, fireneen Pron.: «für einander» — Nösl.: firenee «voreinander» — d'Päerd firenee spannen am Teimer (statt nebeneinander sie hintereinander einspannen).

firiwwels Adv.: «übel» in der Ra.: f. huelen (übel aufnehmen, mißdeuten).

firqua(a)ms (dafür lok. auch: perquams, Mosel: bequams) Adv.: «ohne weiteres Überlegen, gleichgültig» — Echt.: ich hat esu f. gesot, 't war awer nët wouer.

vir Adv.: «vorne» — 1) örtlich — mir souze ganz v. — réckel méi no v. — en as v. (= un der Spëtzt, der erste, z. B. bei einem Rennen) — den éischten as v. (wer zuerst kommt, mahlt zuerst) — ech si v. (im Laden: ich muß als erster bedient werden) — heem kriss de mech nët aneschter as wéi mat de Féiss vir — en as all séng(e) Komerode v. — beim Anspiel: wien as v.? (wer beginnt das Spiel?) — spaßh.: v. as de Pier, du stong en hanne beim Uechtergeschir, avaloire (hinten bei dem angeschirrten Pferd) — en as v. bäi an hanne widder (er ist erledigt, hat keine Mittel mehr) — hie wunnt v. (dafür häufiger: viraus) — en huet d'Box hanne v. un (verkehrt) — en as iwwerall hannen a v. derbäi (mat der Nues) — du war et v. an hanne gefeelt — 't as mer nët v. ewéi hannen (unwohl) — Bleif hannen vun de Päerd a v. vun de Medercher ewech (Ratschlag für jungen Burschen, der zum ersten Mal allein in die Welt hinauszieht) — huel der v. ewech a géi nët am Komp erëm piddelen — hie muss ofräissen, d'Haus as zevill no v. gebaut — hie mécht ewéi d'Kazen, déi v. lecken an hanne krazen; 2) zeitlich — ech maachen déi Aarbécht v. (zuerst) — mir si mat der Aarbécht v. — vu v. erof hätt s d'et solle bedenken — ech soën der et vu v. eran — bezuel v., hanneno kanns de reklaméieren — dat do kënnt v. (die Grenze zwischen dem Adv. vir/vorne und dem Verbalpraefix vir-/ vor- ist in vielen Fällen kaum zu ziehen, weshalb auf die Verbalkomposita mit virverwiesen sei).

vir Praep.: «vor» — 1) in lokaler Verwendung (Gegenteil: hanner) ist das Simplex vir (außer im Osten, etwa um Echt.) weitgehend durch virun/vrun ersetzt — statt ostlx. (Echt.) 't as v. meinen Aue geschéit, heißt es allgemein: 't as v(i)ru méngen Aë geschitt — Echt.: en hoat mich v. d'Liicht geféiert (sonst allgem.: bei, hannert d'Liicht) — Echt.: si dreeschen am Deen a wane vir (sonst allgem.: vrun) der Paart (vom ehelichen Geschlechtsverkehr) — geläufig ist die Formel hal der et ëmmer v. (neben vrun) Aën; 2) ähnl. die Übertragung auf die Zeit — statt v. der Zäit gilt häufiger: v(i)run der Zäit — geläufig heißt es aber: 't as v. er Joërer zwanzeg geschitt — en as v. der Zäit gestuerwen (sowohl lokal wie temporal steht vir- als Praefix in vielen unfesten Verbalkompositen).

viraals, viraltesch, viralzesch Adv.: «in alter Zeit, vorzeiten».

Viraarbecht F.: «Vorarbeit».

viraarbechten refl. Verb.: «mit seiner Arbeit einen Vorsprung auf die Zeit gewinnen» — mir hun eis haut gutt virgeaarbecht (dafür meist: virschaffen).

Viraarbechter M.: «Vorarbeiter» — früher dafür auch: Commis, heute daneben auch: Virmann.

Viraarm, -arem M.: «Stutzärmel» (meist aus schwarzem Schürzenstoff), dafür auch: Äermchen.

viraus, virausser Adv.: «voraus» (lok. und temporal) — in vielen unfesten Verbindungen, z. B.: v. gesinn, v. soën usw. — dat gët v. bezuelt, wéi d'Hénger (erklär. Zus.: duerno leë se d'Äer) — hätt ech dat am v. gewosst — e wunnt v. (zur Straßenseite, im Vordergebäude) — laf du alt v. — dat war nët v. ze gesinn — e läit (no) v. (er schläft in einem an der Vorderfront gelegenen Zimmer) Gegs. hannenaus.

Virbau M.: 1) «Vordergebäude» — seltener in dieser Bed.: Virgebai, viischte Bau.

virbauen trans. Verb.: 1) «vorbeugen, verhüten» — ech hat där Saach virgebaut (Nordösl.: ich han der Saach virbaut — Ton: 2); 2) «zuvorkommen, benachteiligen» — ech hat en nach grad zur Zäit virbaut.

virbedeiten trans. Verb.: «ankündigen, Vorzeichen sein von» — dat do bedeit eppes Uerges vir.

Virbedeitong F.: «Vorzeichen, Omen» (dafür auch: Unnéng, Waréng).

virbehalen trans./refl. Verb.: «einen Vorbehalt machen» — cf. auch ausbehalen. [Bd. 1, S. 376]

Virbehal(t) M.: «Vorbehalt» (Wb. 06) — cf. das häufigere Ausbehal — ech maachen et nëmmen ënnert dem V., datt . . .

virberäden refl. Verb.: «sich vorbereiten» (trans. meist dafür preparéieren) — de Stodent berät sech fir d'Klass v. — ech hu méng Lektioun nach nët virberät — du kanns dech op eppes dohäm v.— berät dech op eppes v.! (drohend) — ech war op alles virberät, ma nët op dat do — den Här huet en op den Doud virberät.

Virberädong F.: «Vorbereitung» (am häufigsten in der Schulspr.) — déng V. daacht nët vill.

virbeschäden trans. Verb.: «Bescheid sagen» — Echt.: de gës noach bevirschät winni att mer gin.

virbieden intr./trans. Verb.: «vorbeten» — elo geet et lass, sot déi Al vu Gräisch, du huet s'an der Kirech virgebiet (cf. auch: virsangen) — e seet alles no, wat een him vvirbiet.

Virbild N.: 1) «Vorbild»; 2) «Sinnbild» — d'V. vun der Hoffnong as en Anker — dou bas d'V. voan der Faulicht (zu einem träg Daliegenden).

virbilden refl. Verb.: «sich einbilden» (cf. abillen).

virblosen trans. Verb.: 1) «auf einem Blasinstrument vorspielen» — spill mer dee Saz emol nach eng Kéier vir; 2) «rügen» — dee kritt emol eppes vu mir virgeblosen (Echt.: virgebloost belegt).

Virbraut, Virbräitchen F.: «Brautjungfer» (= der Braut hir Sëschter oder eng Kusin, in Ermangelung auch eine der intimsten Freundinnen).

Virbräitchemann M.: «Brautführer» (= dem Bräitchemann säi Brudder oder e Koséng) — lok. phV. des Nordöslings: /fi:rbregdjəm /firbrigdər (cf. auch Ltb. 81) — s. Virhouchzäider.

virbréngen trans. Verb.: «vorbringen» — da bréngt är Saach vir!

Virbuer M.: «Vorbohrer».

virbueren trans. Verb.: «vorbohren».

Virdanz M.: «Vortanz» — (früher bei einer Hochzeit am Nachmittag).

virdanzen trans. Verb.: «vortanzen» — danz mer dat emol v.

Virdänzer M.: «Vortänzer, Tanzlehrer» — agebillt ewéi e V.

Virdäl, -deel, lok. Virel, Echt.: Vorel M.: «Vorteil» — en hoat nëmme sain näisteg Vorelen am Au.

virdeem Adv.: «vorher, vordem, ehemals» — dat war schon v.

virderhand Adv.: «vorderhand» — v. loosse mer et esou sin — v. as näischt Besseres z'erwaarden — spill nët virrderhand (vorzeitig spielen — beim Kartenspiel) Nösl.

Virderkniecht (/fi·ərdər-) M.: «Vorderknecht auf dem Flußkahn».

virdrängen refl. Verb.: «sich vordrängen» (dafür eher: sech virdrécken).