Luxemburger Wörterbuch

Bongeschgewan (Bonneweg-Nord, bei Luxemburg).

Gewanewäin M.: «Wein aus minderen Lagen».

Gewanewéngert M.: «Weinberge auf der Hochfläche» (im Gegensatz zu Bänke-, Buedemwangert, Iewent s. d.).

gewannen (Ind. Präs.: du gewënns, hie gewënnt — Part. Prät.: gewonn, Norden: gewonnen — Konj. Prät. Nösl.: ich gewënn) dafür sehr häufig auch das Simplex wannen trans./intr. Verb.: «gewinnen» — mir si (oder hu) gewonn — mir sin op der gewonnener Säit (u. a.: die größte Schwierigkeit ist überwunden) — mir sin um Wannen (unsere Partei siegt fortwährend) — wivill hues de gewonn? — wie gewënnt d'Etapp? — hie gewënnt, wann een e besser kennt (man lernt ihn erst richtig schätzen, wenn man näheren Umgang mit ihm hat) — wie gewënnt? spaßh. Antwort: deen nët spillt — 't as näischt derbei gewonn — mengs d'ech hätt méng Féiss an der Lotterie gewonn? (wenn jem. einen drauf tritt).

Gewarrels N.: «wulstförmiger Auswuchs» (bei Holz und Fleisch).

Gewächs (Pl. Gewächser — Ösling Gewjääss) N.: «Gewächs» (nur in der med. Bed. tumor, bes. im Unterleib).

gewäerdeg Adj.: «anstellig».

gewäerden (lok. phV.: Stadtlux. alt gewierden, Osten gewäieren, gewäierden) intr. Verb.: 1) «auskommen mit» — 't ka kee Mënsch mat him g. (er ist unausstehlich) — e gewäert nët mat deem neie Kniecht — 't as nët mat deem ze g.; 2) meist in Verb. mit loossen: «unbehelligt handeln, sich entwickeln lassen» — looss mech g.! (Echt. bisw. dafür auch gewäerd — lasse mir freie Hand, hindere mich nicht bei der Ausführung meines Vorhabens) — e léisst sech nët g. (er hat seinen eigenen Willen) — looss mech [Bd. 2, S. 42] mat him g. — looss emol g.! (warte einmal ab!) — dat Meedche léisst sech g. (meist abfällig, aber auch gelegentlich: sie ist anstellig, man kommt mit ihr zurecht, etwa von einem Dienstmädchen) — 't muss een d'Leit g. loossen — wann een d'Kanner g. léisst! 3) gelegtl. auch ohne loossen: wéi en emol eng Zäitchen esou gewäert hat (war) «nachdem er eine Zeitlang so für sich gearbeitet, gehaust hatte».

Gewänner Pl. N.: 1) «Gewände, Seitenfassung oder Pfeiler einer Tür, eines Fensters»; 2) bisw.: «Gewänder» (in gehobener Spr. — etwa: kiirchlech G.).

Gewässer N.: «Überschwemmung» — drénk nët esou vill, 't gët e G. an an déngem Bauch — wat e G.! (bei starkem, andauerndem Regen).

gewéin(ek)lech (Osten -winniklich) Adj.: «gewöhnlich» — verstärkt: fuurz-, hondsgewéinlech - fir g. mécht een dat nët — déi Faarf as mer awer e bësselche g. (ordinär) — 't as e ganz gewéinleche Mënsch (er hat keine Bildung).

Gewell N.: «starker Verkehr, Menschenansammlung» — 't as vill G. op der Strooss.

Gewëllef N. = bisw. lok. für Verwëllef (s. d.).

gewëlleg Adj.: «willig» (eindringlicher als das Simplex wëlleg — s. d.) — e gewëllegt Päerd soll een nët schloën — ech hun dee Jong g. (oder an der Hand — der Junge ist mir zu Willen) — g. Päerd gi vill an eng Perch — ech war laang genuch g. dir alles nozegin — s. gedëlleg.

Gewëllegkät, -keet F.: «Gefügigkeit».

Gewëlleks N.: «Gewölk».

gewëllt Adj.: «gewillt» (formelhaft in feierlicher Ausdrucksweise).

Gewënn N.: «Gewinde» (einer Schraube) — d'G. as geckeg, ausgefouert, ausgefuer (das Gewinde überschlägt) — lénkst a rechts G. — d'G. iwwerschléit sech.

Gewënner I B.: 1) «Gewinner» — d'Gewënner gin eppes zum beschten (nach gewonnener Kegelpartie) — déi éischt G., déi lescht Verspiller (wer zuletzt lacht, lacht am besten - das Glück ist wechselvoll); 2) = Broutgewënner (s. d.) — gelegtl. Gegs. dazu: Verzierer; 3) «gewinnendes Los» (einer Lotterie) — huelt deen hei, dat as e G. — wivill G. sin an där Tombola?

Gewënner II M.: «gemeinschaftliche Mauer» (Wb. 06).

Gewënns, Gewanns N.: 1) «Sturmwind» — wat as dat fir e G. dobaussen; 2) «Blähungen» — ech hun e G. am Leif, ech gin et nët lass.

gewëss (Ostrand, sonst. lok. gewass) Adj./Adv.: 1) «gewiß, sicher» — ech sin ës g. — da's g. an da's wouer (feste Bestätigung) — ma g. (Ton auf gewëss — ganz bestimmt) — Schuebermëss, Wanter g. oder Luks- mass (Lukasmesse) si mer dës Wanters gewass — a kommt der nët g. (s. Blieschen) — mir wëssen nach näischt Gewësses; 2) iron.: «keineswegs» — ma g. (Ton auf ma — ablehnend: «doch wohl kaum, keineswegs», Zus.: 't kann ee wuel denken) — da's g. wouer!; 3) «ein gewisser» — ee gewëssen(en) Här X. — en as mat enger gewësser Y bestuet — drohend: ech wäerd deem gewëssenen Häerchen scho Bescheed soën.

Gewëssen N.: 1) «Gewissen» — en huet e G. ewéi eng Seibecken, ähnlich: e G. ewéi Lastik (ein laxes Gewissen) — en huet een um G. (er hat eines Menschen Tod, Ruin, Mißerfolg u. ä. verursacht) — ech rieden em an d'G. — en huet kee rouegt G. — op Éier a G. — ech kann dat nët op mäi G. huelen — ech bréngen et nët iwwer mäi G. — hues d'eppes um G.? (zu jem. der bedrückt dreinschaut) — deen huet kee G. — Spww.: Besser eent (ein Kind — auch zéng) um Këssen ewéi eent um G.; 2) Hüllwort für «Geschlechtsteile» — Renert XIV: E kritt e mam G., Du war de Fiisschen drun.

gewëssenhaft Adj.: «gewissenhaft»; dazu die Abl.: Gewëssenhaftegkeet F.

gewëssermoossen Adv.: «gewissermaßen» — en as g. dru gewinnt.

Gewësshät F.: «Gewißheit» — verschaf mer d'G.! — ech hätt gär G. driwwer — an där G. gong ech dohin, an ech hat mech al trompéiert — wann ee bis d'G. hätt — ech kann et nët mat G. soen — elo hun ech endlech G.

Gewier N.: 1) «Verteidigungswaffe» im allgem. — ech hat kee G.; 2) «Schußwaffe» (cf. Flënt) — d'G. as lassgaang.

Gewierhok M.: «Wehrgerüst, Rechen» — dafür meist: Flëntebock.

Gewierf (lok. Norden Gewirf, Gewirref — Pl. Gewierwer) N.: 1) «Gelenk» — midd an alle Gewierwer — de Fanger as am G. duerch (verstaucht) [Bd. 2, S. 43] — im bes.: «Haut der Gelenkflächen» (anatom.); 2) «erstes Fingerglied» — 't goung fir d'G.; 3) «Schraubenmutter» (dafür geläufiger: Mudder).

gewierweg, gewierwe(k)lech, gewierwerlech Adj.: 1) «gelenkig» — eng g. Popp (Gliederpuppe — auch: Wierwelpopp); 2) «lebhaft, flink, behende».

Gewierwegkät, -keet F.: «Gelenkigkeit, Behendigkeit» — G. as keng Hexerei.

Gewierms (Osten: Gewäerms) N.: 1) «Gewürm» (cf. Flou); 2) «Ungeziefer» — s. Geziw(w)er.

Gewierz N.: «Gewürz».

Gewierzels N.: «Wurzelwerk, Wurzelverzweigung».

Gewiicht (Pl. Gewiichter — Nordösl., Süden Gewit) N.: 1) «Schwerkraft» — e leet sech mat séngem ganze G. op d'Schwäin (beim Schlachten) — gëf ganz Gewit (Mosel: stemme den Ruderbaum — s. Daibam — mit deinem ganzen Gewicht auf den Grund, damit der Nachen feststehe); 2) abstrakt: «Gewicht als Maßangabe» — veraltet: liicht Gewiicht (hundert Pfund pro Zentner) — schwéiert G. (120 Pfund pro Zentner) — da's d'G. nët (nicht richtig abgewogen, meist zu knapp gewogen); 3) konkret: «Gewicht als Schweremaß» — lee nach e puer Gewiichter drop, dann hu mer de Kont — auch übtr.: dat läit mer ewéi e G. op dem Mo — dazu im bes.: «Ganggewicht der Uhr»; 4) übtr.: «Nachdruck, Wert» — op deem séng Wierder brauchs de kee G. ze leën — ech gin der Saach kee G. (ech leë kee G. drop — nach dem Hd.). (ge)winnen (veraltet gewienen — Norden gewjännen; s. winnen) trans. Verb.: «gewöhnen» — wéi ee sech gewinnt, sou huet ee sech (jung gewohnt, alt getan) — wéi ee sech se gewinnt, sou huet ee se (von Untergebenen, Zöglingen, Familienangehörigen, Ehepartnern usw.) — wann ee bis dru gewinnt as — du muss dech dës Raaches nët gewinnen, 't entwinnt ee sech däers schwéier — ech sin ës, däers, doru gewinnt — wann ä bis dru gewinnt as, as et och gutt an der Häll.

Gewinn F.: «Gewöhnung» — da's eng G. fir esou ze schwätzen.

Gewonn M.: 1) «Gewinn» — vum G. liewen d'Leit a vum Bedroch klede se sech (Wb. 06) — en as op de G. aus (ewéi der Däiwel op eng aarme Séil) — vum G. (eleng) kann een haut nët méi liewen; 2) «Arbeitslohn» — de G. vun enger Woch; 3) «Geldverdienst» — si hun der dräi am G. (cf. Gewënner sub 2 — Verdéngscht sub 1); 4) «das Gewinnen beim Spiel» — elo geet ët op de G. — fir fënnef Frang kriss de mäi G.

gewot (zum Inf. woën— s. d.) Verbadj.: 1) «gewagt» — da's eng gewote Saach — gewot, gewonnen! (frisch gewagt, halb gewonnen); 2) lok. Osten: = verwot (s. d.).

Gewotheet F.: «Tollkühnheit».