iechIechter-iechterenIechternachIechternacherIedel- / iedel-IedeldännIedelfailzechtiedelfauliedelleitIedelmannIefchenIel(en)Iele- / iele-ielebou(n)ielebou(n)Ielebrät-breetielelaangIelelängtIelemiesserielewuerIelewuersbuttekIelenter, IelechterIelwéng(en)iënder, iinder, inderIenerierIerbelI(e)rbelIerbelcherIerbenIerbes, Ierbs, IerzIerbësse(n)-, Ierze(n)-IerbëssebräiIerbëssebulliIerzebräiIerzebulliIerbëssebrittIerzebrittIerbëssendéierIerzendéierIerbëssefrësserIerzefrësserIerbëssegännIerzegännIerbësseméckIerzeméckIerbëssepüreeIerzepüreeIerbëssereiserIerzereiserIerbësseschäkIerbëssescheekIerzeschäkIerzescheekIerbëssestackIerzestackIerbëssestréiIerzestréiIerbëssentéiIerzentéiIerbëssenzielerIerzenzielerIerbëssenzieleschIerzenzieleschIerbëssenzoppIerzenzoppIercherIerdierenierenIerenIer(en)erIer(e)nster, ÄernsterIerënz, Iernz, ÄernzIer(e)nzen, Äernzen, ÄrenzenIerf-IerfbalIerfdälIerfdeelIerffelerIerfgiedelIerfgrandIerfmattantIerfmonniIerfpätterIerfprënzIerfprënzessinIerfprozessIerfsënnIerfstéckIerfsteierierf(er)lechIerfscha(a)ftIergen, IergerIergeriergereniergerlechIergernes | iech ( a. satzbetonte Formen: gemeinlux. südl. Walter-Vianden u. westl. Vianden-Aspelt mit Ausnahme des Südrandes i:əç, i:eç, bisw. hyperkorrekt i:ərç, am Südrand (vorwiegend Kanton Esch, südl. Orte des Kantons Luxemburg) ε:ç, ε:əç, ε:eç, ε:ərç im Norden und im Osten des gemeinlux. Bezirks e:ç, e:əç, innerhalb des großen Untersauerknies (vorwiegend Kanton Echternach) ε:iç (dies vor allem in Echternach selbst), e:iç (dies vereinzelt auch an der Mosel); b. satzunbetonte Formen: weithin eç, əç, im Osten auch iç) Pers. Pron.: «euch» 1) 2. Pers. Pl. Dat. und Akk. — wann der iech elo nët schéckt, Kanner, da gin ech iech eng un en Ouer — in affektiver Erzählung häufig expletiv: du sin ech iech awer rose gin; 2) Höflichkeitsform, Dat. und Akk. Sg. und Pl. — kommt, Meeschter, ech hëllefen Iech droën — dot Iech nët wéi; 3) unbestimmt: do hun s'iech (engem) en Ouer vum Kapp ewech geschwat.
Iechter- = lok. phV. Uechter- (s. d.), bisw. auch ierchter-.
iechteren (lok. ieteren, eteren, ierteren) intr./refl. Verb.: «säumen, zögern, sich aufhalten».
Iechternach (lok. am Ort selbst Eechternoach, dies spaßh. gelegtl. auch sonst im Lande, sonst auch Eechternach, lok. Norden Äächternach mit auslautendem -ç, südl. der Hauptstadt, vor allem im Bereich der Mosel Ieternach) ON.: «Echternach» — Gem. u. Kant. Echternach — 275; dazu das Adj.: Iechternacher — d'Iechternacher Sprangprëssëssioun (s. d.) — d'Iechternacher Kränkt (Veitstanz, epileptische Anfälle u. dgl.) — déi Iechternacher kommen no, daher: en as ewéi déi Iechternacher oder 't mengt een e wier vun Iechternach (von einem Langsamen).
Iedel- / iedel- (cf. auch edel-, I/S. 250) -dänn F.: «Edeltanne» (s. Bichendänn); -failzecht F. und -faul Adj.: s. edel-; für das Adj. auch fäifaul; -leit Pl. M.: «Edelleute» — bes. als Ortsneckerei (etwa im Reim mit Biedelleit — s. d.): déi Briedemësser I. (zum ON. Briedemes sub 1); -mann M.: «Edelmann» — bes. im Abzählreim: I., Biedelmann, Dokter, Pastor, Kinnek, Kaiser, Professor, Major (Ton auf: -or in Pastor und Major). [Bd. 2, S. 199]
Iefchen M.: = Dim. zu Uewen «Ofen» (s. d.), im bes. Synonym für Kuwwi «Kohlenkieke» (s. d.) — du bas eppes ewéi en I. (zu einem Kinde mit roten Backen, oder dessen Körpertemperatur man fühlt).
Iel(en) (phV. cf. Ltb. 23, 24) F.: «Elle» — hierzulande durchwegs etwas über 60 cm, außerdem je nach der Gegend versch., man unterschied etwa: déi Éislécker, Wolzer, Ettelbrécker, Dickerecher, Fielzer I. usw. — Wivill Auer as et? scherzhafte Antwort darauf: eng an eng I., wann et (wa se) schléit, dann ziel! — dat sin honnert Ielen däersselwechten Tiertech (dauerndes unsinniges Gerede) — jidderengem no sénger I. — e miesst jiddereen op séng(er) I. — en hat eng Schnuddel (Nasenschleim) do hänken eng Iele laang (daneben das Adj. ielelaang).
Iele- / iele- -bou(n) (lok. auch Iel-, Ier- mit den entsprechenden phV.), auch: Ielbéch(t), Ielbéchter (-bicht-) u. phV. M.: «Ellenbogen» — wann een d'A wéi huet, dann däerf een nëmme mam I. druréieren (man soll überhaupt nicht ans Auge rühren) — wéi ech d'Ielebéi (bis) fräi hat, du si se hell geflunn; -brät, -breet F. und Adj.: «Ellenbreite, ellenbreit» (so nur Wb. 06); -laang Adj.: «ellenlang» (cf. auch Iel) — et gouwen elauter i. Riede gehalen — en hat de Schësser i.; -längt F.: «Ellenlänge»; -miesser M.: «Raupe aus der Familie der Geometriden» (sie bewegt sich fort, indem sie den Körper krümmt und wieder ausstreckt, was an die Bewegung des Tuchmessens längs der Elle oder am Vorderarm erinnert); -wuer (meist im Pl.) F.: «Ellenware» — und zwar: 1) «Tuchware, Weißware»; 2) verallgem.: «Gewebe jeder Art»; -wuersbuttek M.: «Tuchhandlung».
Ielenter, Ielechter (lok. Ä-, E-) M.: 1) «Elsbeerbaum, Sorbus torminalis» (frz. alisier); 2) «gemeine Mehlbirn, Sorbus aria» (frz. alouchier); 3) gelegtl. auch wie Alenter «Erle» (s. d.).
Ielwéng(en) ON.. «Elvingen» — 1) Gem. Bürmeringen, Kant. Remich — 528; 2) Gem. Beckerich, Kant. Redingen — 300.
iënder, iinder, inder (lok. Ostrand) Adv.: 1) «früher»; 2) «lieber» (cf. éier I und éischter).
Iener (von Auswärtigen Éiner gen., so auch Wb. 06) ON.: «Ehner» — Gem. Saeul, Kant. Redingen — 305.
ier (lok. im Echt. Bezirk e:r, e:ər, e:rft, veraltet im Westen u:ər — sonst dafür weitgehend auch éier, s. d. I/ S. 252) Konjunkt.: 1) «bevor, ehe» — e war fort, ier ee sech ëmsinn hat — ëmfro dech, ier s de sou eppes behaaps; 2) «ob vielleicht, ob wohl, ob etwa» (bes. zur Einleitung dubitativer, potentialer oder irrealer abhängiger Fragesätze) — fro en emol, ier e matgeet — ech froë mech, ier dat sollt wouer sin (ier dat wouer as) — cf. auch ob, of.
Ierbel I = stadtlux. Var. zu Aarbel, Äerbel (cf. Aarbel I/S. 7).
I(e)rbel (lok. Eerbel, Erbel, Ërbel) II M.: «Knicker» — durch Deglutinationen aus Mierbel (s. d.) — Grëmpercher wéi Ierbelen (esou kleng) — Dim.: Ierbelcher — cf. auch die regionale Bez. der Kartoffeln: Mierben.
Ierbelcher III Pl. N.: «Walderdbeeren» (= Ierpelen, s. d.).
Ierben M.: «gemeine Schlinge» — und zwar: 1) «Viburnum opulus» — dafür auch Boule de neige (aus dem Frz.) — s. Vullekiischtebam, Wäissholz; 2) «Clematis vitalba» — dafür auch: Juddesäl.
Ierbes, Ierbs, Ierz (phV. des Tonvokals cf. Ltb. 23, 24 — dazu lok. auch Ers, Erz) Pl. Ierb(ës)sen, Iierzen, Irzen (Mos.), alt ironisch: Ierbisen — Dim. Pl. Ierbes-cher F.: «Erbse» — Vergleiche: onréieg, omelzeg wéi d'I. an der Wal — 't gët een däers esou midd, wéi (d'Kaz) der kaler Ierzen — en huet e Gesiicht, wéi wann een Ierbëssen drop gedresch hätt (ähnlich heißt es von einem blatternarbigen Menschen: der Deiwel huet Ierzen op em gedresch) — eng Ääss ewéi eng déck I. — si gläiche sech wéi d'Ierzen an der Scheek — Erbsenarten: niddereg oder Stäckerches-I., héich oder gereisert I. — Blummenierbes «wohlriechende Wicke, Lathyrus odoratus» (dafür auch: Pois de senteur aus dem Frz.) — Bordürierz «Zwergerbse» — Feldierz «weiße Markerbse» — gréng I. «blaue Markerbse, Pisum sativum viride» — Pellierz, Zockerierz «Zuckererbse» — Riddesierz «runzelige Erbse» —Erbsen als Speise: Ierbësse, Bounen a Lënsen as Dirspeis — d'Ierbësse gi gepellt (= aus de Schäke geholl).
Ierbësse(n)-, Ierze(n)- -bräi, -bulli M.: «Erbsenmus»; -britt F.: «Erbsenbrühe» — nur in Vergleichen, etwa: 't as duerch e gaangen ewéi I. (starker Durchfall) — 't war eppes wéi I. (vom Urin eines [Bd. 2, S. 200] Kranken) — iron. übtr.: 't as kloer wéi I. (verworren, unklar); -déier N., -frësser M.: «Erbsenkäfer, Bruchus pisi» — dafür auch Kréchel, Krid(d)el; -gänn F.: «Raum über der Scheuneneinfahrt» (zur Erklärung s. Gänn); -méck F. = -déier; -püree M.: «Erbsenpüree»; -reiser Pl. N.: «Reiser, an denen die Erbsen ranken»; | |