Luxemburger Wörterbuch

iessen (phV. cf. Ltb. 23,24 — außerdem regional: /ε:sən etwa im Nordösling) Ind. Präs.: ech, mir, si i. (u. phV.), du ëss, hien ësst, dir iesst (u. phV. — dazu lok. im Norden ësst), südl. der Hptst., gehäuft bes. im Südwesten (Mosel) -scht in der 3. Sg. u. 2. Pl., sowie 2. Sg. vor folgendem Pers. Pron. — Prät.: im Ind. gilt veraltet ech ouss, ich uss (letzteres noch gebr. im Nösl.) weiterhin noch der Konj.: ech éiss, ich iss (letzteres besonders Nösl.) — Part. Prät.: giess(t) (u. phV.) trans./intr. Verb.: «essen» — Spww.: Wie sech nët sat ësst (dee) leckt sech (och) nët sat — substantivierter Inf.: I. an Drénken hält Läif a Séil zesummen — Lues am I., lues bei der Aarbecht (ähnlich: Wéi um Dësch, esou bei der Aarbecht oder Luesen Éisser, luese Schaffer(t) — Raa.: si gi sonndes eraus i. (an Sonntagen essen sie im Restaurant) — 't kann ee vun alles (allem) i., awer 't duerf een nët alles son (ähnlich, aufs Eheleben beschränkt: De Mann kritt vun allem z'iessen, awer e brauch nët alles ze wëssen) — wat fir sechs gekacht as, (dat) kënne(n der) fënnef gutt i. — e gesäit eraus, 't mengt een, e kréig sech nët sat (keng warem Zopp) z'i. (Echt.: e krich Hämelmais z'eessen) — en ësst (éiss) een arem (er ißt unmäßig) — ech kann i. an drénke wat ech wëll, d'Aarbecht schmaacht mer nët — wat gët et (kréie mer) haut z'iessen? (spaßhafte Antwort darauf, etwa: Spannebeen a Kellertrapen) — déi Ham as nët z'i. — früher hieß es von «vornehmen», reicheren Familien: déi i. mat der Forschett (d. h. sie haben mehr als Suppe oder Brach) — ech kënnt mech duerch e Bierg i. (ich habe großen Hunger) — im bes.: «viel, tüchtig, unmäßig essen» — cf. u. a.: baffen, erafeieren, eranhuelen, eraschloën, fidderen, friessen, frippen, fruppen, jhicken, maufelen, den Teller botzen.

Iessen (phV. wie d. vor.) N.: 1) allg.: «Essen, Mahlzeit» — d'I. as fäerdeg — dat I. as nët ze friessen, genéissen — 't soll een nët um I. spueren — wier hien esou dichteg an der Schoul wéi beim Iessen — d'I. gët kal, an du kënns nët — Zeitangaben: v(i)rum I., nom I, iwwer(t d)em I., beim I.; 2) im bes.: «Gastmahl» (festlicher: Banquet; üppiger, gröber: Friess) — si hu mech op d'I. ivitéiert (geruff) — si gin (hun) en I. — ech gin op en (sin op engem) I. — si haten hiirt I. am Hotel.

Iess- -geschir N.: «Besteck» — auch: Besteck, Couvert; -läffel (gew. Ton: 2) M.: «Eßlöffel» (im Gegs. zum kleineren Kaffisläffel oder Läffelchen) — maach nach en I. Uelech bei d'Zalot — häufig als Maß bei Arzneien: all Kéier een I. vrum Iessen; -wueren Pl. F.: «Eßwaren».

Iesse(n)- -dëppen (meist Z'iessendëppen — Dëppen, aus deem et z'iesse gët) N.: «tragbarer Eßtopf, Doppeltopf» (in dem das Essen auf das Feld, die Weide, den Arbeitsplatz getragen wird); -kascht M.: «Kost, Essen» — jiddereen hëlt (bréngt) säin I. mat (jeder beköstigt sich selbst — etwa bei einem Ausflug); -klack F.: «Essensglocke» (auf Höfen und in größeren Betrieben); -(s)zäit F.: «Essenszeit».

iewel, iewer (s. die hauptsächlichsten phV. sub awer I/S. 45 — dazu: e/Avəl in Vi./Engelmann, /jεvəl und /εvəl, /εvər im Nordösl.): 1) Konjunkt.: «aber, jedoch» — ech hu gewaart, i. e koum nët — in dieser Bed. weitgehend awer und mä, mee (frz. mais); 2) Adv.: «trotzdem, doch, jedoch» — do muss een i. Gréngs glëschten — komm, wann s de wëlls, so mer et i. viraus — ech hat ëm et gesot, en huet i. nët gelauschtert.

iewevill Adv.: in der Ra. ech sot dat fir i. (ohne weitere Überlegung) — in ähnlichem Gebrauch auch: gläichvill, gläichevill — s. II/S. 61.

Iewent(er) M.: «ungünstig gelegenes Ackerland, sonnenabgewandtes Land» (häufig als Flurn.) — für die [Bd. 2, S. 204] Winzerspr. im bes. cf. Ewen I/S. 290, dazu: um I. wuesse keng esou gutt Drauwe wéi an de Bänken — cf. die folgenden.

iewenzeg, iefzeg I Adj.: «ober, nach oben gekehrt, gerichtet, oberflächlich» — en huet sech déi i. Haut geschannt (er hat sich die Haut oberflächlich geschunden) — auch adverbial: ech souz i. um Dësch — in allen Bed. ist iewescht I (sub 1) gebräuchlicher.

iewenzeg, iefzeg II Adj.: = ebes (u. phV. — I/S. 249), nämlich: 1) zunächst in der Bauernspr.: «von der Sonnenseite abgelegen, der Schattenseite zugewandt» — d'Stéck läit i. (auf der Nordseite) — eng i. Zëmmer (ein feuchtes, kaltes Zimmer) — ewenzige Wand (= Fréisloft s. d., lok. Echt); 2) demnach allg.: «verkehrt, umgekehrt» — du hues déi eng Strëmp i. un (die Innenseite nach außen gekehrt) — elo kéiere mer de Kostüm i. (déi iewenzeg Säit), dann as en erëm wéi nei; Ggs. dazu: riichtes; 3) «links, linkisch» — e mécht dat meescht mat der iewenzeger Hand — neben dem Ausdruck i. Säit bestehen die Abl.: Ief-, Iewesäit F.: 1) «Schattenseite»; 2) «Kehrseite»; 3) allgem.: «die gegenüberliegende Seite» (abgesehen von der Himmelsrichtung) — cf. auch: Iewent, iewescht II, Iewe(s)cht II (Rhein. Wb. I/27: äbich, -isch).

Iewerlaf N.: «Efeu» (lok. Mosel) — sonst dafür Wantergréng — s. auch Iertchen.

iewescht I Adj.: 1) «ober, nach oben gerichtet» (wie iewenzeg, iefzeg I) — den ieweschte Späicher (Abstellraum unter dem Dach), dazu bei Ga. die Ra.: e geet om ieweschte Späicher (er trabt hoch einher) — deem rabbelt et um ieweschte Späicher, an der ieweschter Kopp — déi i. Zänn (obere Zahnreihe) — sie wunnen am ieweschten Duerf (im oberen, höher gelegenen Dorfteil — öfters, so etwa in Weiswampach: d'iäwwescht Duarref) — den ieweschte Steen (der obere Mühlstein) — den ieweschte Wiirt (der Wirt im oberen Dorfviertel); 2) superlativ.: «oberst, höchst» — e stoung um ieweschte Sprass vun der Läder — den ieweschte Wupp (die maßgebenden Stellen, der Anführer, die Hauptperson) — auch substantivisch: déi Iewescht Pl. M.: «die Einflußreichen im Staat» — en as där Ieweschter än — déi I. gi gejuppelt, déi Ënnescht gi gedréckt — cf. auch ënnescht.

Iewescht I (phV.: Iw(w)escht, Uw(w)escht, Ierwescht) N./M. (auch F.): «Oberleder, vorderer Teil des Stiefelschaftes» (auch: iewescht Lieder) — dei denen hun d'Suele méi laang gedauert wéi d'Ieweschter — s. Viischt.

iewescht II Adj. = iewenzeg, iefzeg II — bes. in den Raa.: i. Säit (Nord-, Schattenseite, Kehrseite) — ieweschte Wand (Ggs.: ënneschte Wand, wofür lok. auch: preisesche Wand).

Iewescht II (lok. Iewischt, -icht) F. (N.): «auf der Nord- oder Schattenseite (also ungünstig) gelegenes Ackerland» (wie Iewent — s. d.).

Ieweschtgänn, Iwwergänn F.: = Ierzegänn (s. d. sub Gänn, u. Ierbësse-) — op der Ieweschgänn, auch: déi éischt Gänn.

Ieweschtklausen ON.: «Eberhardsklausen» (Wallfahrtsort nördlich von Piesport an der Mosel — früher von Luxemburgern viel (gelegtl. noch heute) aufgesucht — Hauptanliegen der Pilger: baldige Heirat) — zu I. kuckt den helege Clemens aus der Turliicht eraus, wann d'Jongen an d'Medercher bieden: Heil'ge Klemantes, beschier mer e Man, Kän alen a kä kalen, Kä Sëffer a kä Schmësser (= Raufbold), Geméitlech (frëndlech) op der Strooss, Dohäm an am Haus gelooss, Genichlech am Beet, O hail'ge Klemantes, datt än esu än heet! (ostlux. Ma.) — Varianten: . . . kä Kläpper a kä Räpper . . . genichlech am Bett, dat än esou än hätt!

Ieweschtpietres, -péitres ON.: «Oberpetruß» (stadtlux. Wohnviertel im oberen Petrußtal).

Ieweschtschlënner ON.: «Oberschlinder» — Gem. Hoscheid, Kant. Diekirch — 117.

Iewerléng(en) ON.: «Everlingen» — Gem. Useldingen, Kant. Redingen — 221.

Iewe(r)léngesche Kéis M. = Hie(r) werléngesche Kéis.

Iff (lok. Südosten — Canach) M.: «Markzeichen beim Knabenspiel» — stell dech op den Iff — du bas nët um Iff, 't gëlt nët — dafür gängig: Mol, cf. auch Hiff, Miff.

Igel ON.: «Igel» — deutscher Grenzort bei Wasserbillig; daselbst steht die Igeler Sail F.: «Igeler Säule».

Igel (/i:jəl, /ijəl) M. (lok. auch F.): «Igel» (andere Syn. sub däreg Échel I/194) — e Kapp ewéi en I. (mit struppigem Haar), auch: Igelskapp.

Iger F. lok. = Éiger (s. d.).

Ignaz (/iŋna:s, -nAts) männl. Vorn.: erscheint gekürzt als Na(t)z, Gnatz. [Bd. 2, S. 205]

ignoréieren (injo-) trans. Verb.: «übersehen, übergehen» — en huet mech einfach ignoréiert — loosse mer déi Saach do léiwer i.

I(i)chtel-, I(i)chterchen M.: 1) «Fitis, Weidenlaubsänger» — andere Syn. sub Fitis; 2) übtr.: «schwächliches Kind».

iichten (lok. Echt.) intr. Verb.: «schaffen, sich betätigen» — wat soll en alt iichten a verriichten?

iichter Adj.: = niichter.

i(i)rgend- — s. irgend-.

i(i)rge(nd)s Adv. = lok. phV. zu éi(e)rens(t) (cf. auch anzwou).