LWB Luxemburger Wörterbuch
 
Känki bis Käschtkuer (Bd. 2, Sp. 318b bis 320b)
 
Känki M.: 1) «Petroleumlampe» (frz. quinquet) — geringschätzig für «schäbige Beleuchtung» — dee K. liicht ewéi eng Rauliichtchen — de K. dämpt — fänk, maach de K. un — maach de K. aus; 2) spaßh. im Pl. Känkiën: «Augen» (cf. Käik); 3) gelegtl. spaßh.: «Nase» — botz däi K.! — du kriss eng bei de K. (= eng op d'Nues) — wat huet deen e K. am Gesiicht (große Nase).
 
Känkis- -biischt F.: «Bürste zum Reinigen des -glas (s. d.)»; -bull F.: «der runde Petroleumbehälter des Känki»; -geliichts N.: «unvollkommene Helligkeit»; -glas N.: «röhrenförmiges Glas der Petroleumlampe» — ech sin esou goureg gin, ech wier duerch e K. gaang; -glob F.: «bauchiger Lampenschirm aus Milchglas»; -uelech M.: «Petroleum»; -wick F.: «Docht der Petroleumlampe».
 
Kännchen (Pl. Kännercher) F.: = Dim. zu Kan — bes.: 1) «die Fläschchen und Kännchen, in denen die Meßdiener dem Offizianten Wein und Wasser auftragen»; 2) «Ölkännchen» (zum Schmieren von Haushaltsmaschinen); 3) «Petroleumkännchen» (zum Känki).
 
Käppchen I (Pl. Käppercher) F.: = Dim. zu Kap (s. d.) — bes. «Mütze des [Bd. 2, S. 319] Kleinkindes» — ech hun em d'K. gestréckt (ich habe ihm die (Tauf)Mütze gestrickt) — elo hun ech em eng rosa K. gestréckt, an elo as et e Meedchen (Knaben werden rosa, Mädchen hellblau gekleidet) — den Ziniklees-chen huet eng gëlle K. op der Stir (St. Nikolaus trägt eine goldene Bischofsmütze) cf. Haifchen — dafür bisw.: Kiepchen;
 
Käppchen II (Pl. Käppercher — lok. phV. cf. Ltb. 12) M.: = Dim. zu Kapp (s. d.) — bes.: 1) «Briefmarke» (ursprüngl. mit dem Kopfbild des Fürsten) dafür heute weitgehend nur noch Tiber (am Ostrand, etwa Echt.: auch Fräimark), bisw. ans Hd. angelehnt: Bréifmark — Komp.: Bréifkäppchen; 2) «intelligentes Kind» — en dichtege K. — en helle K.
 
käppen trans. Verb.: 1) «köpfen» — dofir kann een een awer nach nët k. (wenn jem. gleich die strengste Bestrafung fordert) — a wa se mech k. déiten, ech méich et nët, ähnlich: da loossen ech mech k., da kënne se mech k. — e léiss sech derfir k. (hartnäckig, störrisch) — mer hun en Hong gekäppt — spaßh. beim Spiel: elo gës de gekäppt (jetzt verlierst du); 2) «heimlich entrahmen» — d'Mëllech as gekäppt (entraamt, gedréit, gejhummt, geschmännt) — gekäppte Mëllech (entrahmte Milch); 3) neben häufigerem këppen: «überflüssige Äste, Spitzen entfernen» — en huet d'Spaléierbäm gekäppt — auch: «böswillig umbrechen», etwa: hënt huet een eis Dännebemercher all gekäppt — in dieser Bed. dafür auch käipen II, käizen
 
Käpperchen (lok.) M.: «Nachharke» (zum Kappen) — auch: Giedkäppchen.
 
käppesch Adj.: «eigensinnig» — Abl.: Käppeschkät F.: «Eigensinn, Störrischkeit» — cf. auch: déck-, käil-, klatzkäppeg, kappstänneg, ampässeg.
 
Käppi I M.: «leichte Soldatenmütze ohne Schirm» — dafür auch: Kepi.
 
Käppi II (Ammenspr.) M.: «Köpfchen» (des Kleinkindes) — schlo de béise K. — d'Kënni huet Bobo um K.
 
Kär (stadtlux. Kier, Ga.: Kièr -jε-, ostlux. mit Echt. Käier, im Ösl. nördlich einer schematischen Linie Bauschleiden-Hoscheiderdickt-Hosingen ist die Konsonantengruppe -rn im Sg. als -rən erhalten: Kären, Kiären, Kiärren — im übrigen cf. Ltb. 22 — Dim. Käerchen, Pl. Kärercher) M.: 1) «Kern einer Baumfrucht» (bei Kernoder Steinobst) — mat deem as nët gutt Kiischten iessen, hie léiss engem knapps d'Kären — zu Kindern: iess esouvill Quetsche wéi s de wëlls, awer vergiess nët d'Kären erauszespäizen — hie späizt engem d'Kären an d'Gesiicht (achtet unsere Rechte gering) — bei Steinobst ist neben Kär häufiger Stän, Steen (s. d.) gebr.; 2) «Nußkern» — Wien de K. wëllt hun, dee muss d'Noss krächen; 3) «einzelne Beere» — e K. Bier (in dieser Bed. in Stadtlux. vorzüglich Kier); 4) «Korn» (Getreide, Salz, Pfeffer) — du muss d'Kären aus den Éige pellen (auch: d'Éigen auskären — die Körner aus den Ähren klauben) — et feelt nach ee Kär Peffer op der Zalot — 't as mer e Käerche Stëbs an d'A geflunn — 't gët dët Joer kee K. (das Korn erträgt wenig) — 't as verdréchent am K.; 5) «das gute, feste Innere der Materie» — de Metzeler huet mer e Büfdeck aus dem K. erausgeschnidden — beim Schlachtvieh: Broschtkär (s. d. I/158) — en huet mam Beilen duerch d'Schäerz (Rinde) an duerch de Splënt (weiche Holzschicht unter der Rinde) bis an de K. (bis an d'Häerz) vum Holz gefacht (das festeste Holz im Stamminnern) — de Buedem as am K. ausgedréchent — en as am K. gesond (eher als kärgesond); 6) «das Innerste des Gemüts, des Charakters» — dat geet engem (an d'Häerz) bis an de K. — en huet eng rau Schuel, awer e gudde K. — Echt.: de Käier muss voan Oafanks oa kommen (das Wesen eines Menschen muß sich schon im Kindesalter zeigen) — de K. vun der Saach hues de nët kapéiert (das Kernproblem) — de K. ass gutt, faul, verduerwen, gesond, an der Rei.
 
kär-/Kär- (Bestimmungselement mit superlativischer Bed.) -dréchen Adj.: «total getrocknet, ausgedörrt»; -gesond Adj.: «kerngesund»; -holz N.: «Innerstes des Stammes» — haart ewéi K.; -lieder N.: «festes Sohlleder»; -stéck N.: «bester Teil einer Materie, beste Parzelle (Land)».
 
käreg Adj.: 1) eigtl.: «mit Kernen versehen, (grob-)körnig» — ech hun déi k. Drauwen nët esou gär — dee Pudderzocker as k. — du hues d'Zooss schlecht verréiert, si as k. oder: grijheleg (II/80); 2) übtr.: «innerlich fest, deftig, kräftig» — an denen Dierfer schwätze se nach eng k. Sprooch; 3) «würzig» — eng k. Bir (= gekraidert aromatische Birne). [Bd. 2, S. 320]
 
Kärech, Käerch ON.: «Kœrich» — Gem. Kœrich, Kant. Capellen — 311; um Arlon dafür: Kierech.
 
Kär(e)cher M.: «Kärrner» — dazu die Familiennamen: Kerger, Kariger, Carier(s).
 
Käreft F.: 1) «Kerbe, Einschnitt» — lok. Var. zu Kierf (s. d.); 2) «Narbe, die sichtbar bleibt» — dat gët (bleift) eng K.
 
Kärel (stadtlux, Kierel, Ösl. Kiärrel, Kärrel) M.: «Kerl» — 1) anerkennend: «tüchtiger Mann, Bursche» — dat as (betont) der dach nach e K. (das ist doch noch ein tüchtiger Mann) — et waren elauter Kärele wéi Beem — e K. wéi en am Buch steet (Muster von einem Burschen) — meist mit einem Adj.: e brave, dichtege, flotte, kräftege, stramme, stabille, zolitte . . . K. — auch auf das moralische beschränkt: e gudde, feine, léiwe, goldege . . . K. — von der Intelligenz: keen domme K., e gescheite, geriwwene . . . K. — dazu das Komp.: Maanskärel; 2) häufig pejorativ: wat bas du mer e K.! — ech wäerd nach esou e K. fäerten! — ech kennen déi Kärelen — en hongerege K., dee säi Wuert frësst (ein wortbrüchiger Mensch ist ehrlos) — ech hu mer dee K. emol ugekuckt, op d'Säit geholl, gepëtzt — gesteigert in den Komp.: Schäisskärel (Feigling), Sau-, Schwäikärel (charakterloser Lump) = dreckege, gemenge, schlechte . . . K. — oft nur geringschätzig: e K. wéi e Pond Wuuscht, wéi eng Märel, wéi e Sieschter Äschen (harmloser Mensch) — spaßh. Erweiterung: e K. wéi eng Märel, schäisst Drecker wéi e Poufank — 't as e gudde K. (einfältiger Mensch), e frësst keng Schongneel an e schäisst keng Wisbeem —auch hier entscheidet meist das Adj.: e schappege, traurege, aarmséilege . . . K. — e K. wéi en hëlzen Härgott; 3) bes. das Dim. Kärelchen (Pl. Kärelcher, Westen Kärelerchen/cher): «netter, munterer, kleiner Knabe» — en aartleche Kärelchen; 4) Ostrand: «Freier, Geliebter» — hat et säi K. bei sich?; 4) «stattliches Exemplar» (bes. von Tieren) — ech hun e puer Fësch gefaang, 't si Kärele wéi mäin Aarm — esou e K. (man zeigt die Länge); 5) «was beim verschnittenen Eber weggeschnitten wird» — auch sonst spaßh. Hüllwort für «penis»; 6) Wb. 06: «Schweinedreck» — weess de wat e K. as? e (gespëtzte) Schwéngsdreck! (gelgtl. Entgegnung, wenn jem. einen andern Kärel heißt).
 
käs, kees Adv.: «keinmal, niemals» — verneinend zu äs, ees I/59 (cf. Rhein. Wb. IV/399) — lokal, heute meist nur noch kämol, kämools.
 
Käscht (Südosthälfte -st) F.: «Kastanie» — meist im Pl. Käschten gebraucht — Mënschekäschten «zahme Kastanien» — Päerdskäschten «wilde Kastanien, Roßkastanien», auch wëll Käschten — die Kinder gehen Käschte rafen (s. Käschtemännchen), aus den Zweigen machen sie Päifen — Volksmedizin: 14 oder 21 Kastanien vom Rotkastanienbaum, in den Hosentaschen getragen, jeden Tag eine weggeworfen, heilen von Gicht — für zubereitete Kastanien auch das frz. Marroen (Ton: 1).
 
Käschte- -bam M.: «Kastanienbaum» — wëlle K. «Roßkastanie» — im Ösling gelgtl. dafür: Lann (s. d.); -männchen M.: 1) «Verkäufer von gerösteten Kastanien»; 2) «aus Kastanien und Zündhölzern hergestellte Figur» (Kinderspiel zur Zeit der Kastanienreife); 3) «hessisches Geldstück» — cf. Rhein. Wb. IV 243 sub Kassenmännchen («das alte 25-Pfgstück, ½ Fünfsilbergroschenstück, 2½ Silbergroschen») = en halleft Stéckelchen — dafür bisw.: Kassemann, -männchen.
 
Käschten Pl. F.: «Kosten, Unkosten» — mach der keng K.! — en hat sech al an d'K. gehäit (er hatte sich große Kosten gemacht) — du muss fir d'K. opkommen — dat bréngt (gët) nëmme K. a soss näischt (näischt ewéi K.) — et geet an enge Käschten (zugleich) — dat Geschäft as zevill grouss opgezunn, de ganze Profit geet an d'K. — esou Geschichte gin (schloen) al an d'K. — hie gouf an d'K. verwisen (er mußte die Gerichtskosten zahlen) es heißt: e krut 50_000 Frang an d'K. — mir kommen nët aus de K. (eraus) — 't geet knapps duer fir d'K. (ze bezuelen). — dazu das Komp.: Ëmkäschten Pl. F.: «nebensächliche Kosten im Haushalt» — cf. auch On(g)käschten.
 
Käschtespill N.: «große Unkosten» — wat e K.!
 
Käschtkuer N.: «das in Garben zusammengestellte Korn» (s. Kaascht).

 

Eingabe
Wörterbuchtext:
Stichwort:
 
  

 

© 2010 - Projekt LexicoLux des Laboratoire de linguistique et de littératures luxembourgeoises der Universität Luxemburg, in Kooperation mit dem Kompetenzzentrum für elektronische Erschließungs- und Publikationsverfahren in den Geisteswissenschaften an der Universität Trier
Hinweis zum problematischen Wortgut