matmamMat-mat-MataarbechtermatbezuelenMatbierg-biirgmatbierger-biirgermatbréngmatbréngenmatdanzenmatdälen-deelenmatdälen-deelenmatdroenMatéissermatenän-eneenmattenänmaddenanermaddenänmatënnerschreiwenmatfatzenMatfréissermatfuerenMatgedälermatgefaangenmatginmatgoenmatgoenmathalenMathëllefmathëllefenmathuelenMatierwenmatkommenmatkräischenmatkréienmatlaachenmatlafenmatlaudenMatläd-leedmatlädeg-ledegMatläferMatledermatmaachenmatriedenmatsangenmatschéckenmatschëllegmatschläfen-schlefenmatschwätzenmatsinmatspillenmatstëmmenmatstreidenmatwiirkenMatwiirkungmatzéienmatzielenmatzielenMatadormategMateloteMaténgmaténgMaterMaterMateri(ën), Matiri, Matiréi, MatjärMaterial, MatrialMaterialistMaterielmateriellMaternitéMaternitéitMaternusMatesMates--brout, MatzbroutMateskéisMatesklakMates-, Maats-, MatzkuchmathemateschMathematikMatièreM. premièreMatillMatinéeMatjärMatrass, Mätrass, Matras, Matela(ss), Mätlass, MëtterassMatrasse(n)-MatrassebalMatrassebettMatrassendir | mat (mit kurzem Vokal) A. Adv.: 1) «mit» — ech si m. (bin dabei, mache mit) — bas de och m? (spielst du auch mit?) — wien as m.? — oft kurz (fragend, auch zustimmend bei Spielen): m. — allgemein: hie ka m. sin (kann zufrieden, einverstanden sein) — bei deem Präis wir ech m. (einverstanden) — sou kann ech nun eemol nët m. sin — do sin ech nët m. (mit dem Geschäft, dem Preis bin ich nicht einverstanden, auch: ich mache nicht mit — politisch od. moralisch) — ech kann nët m. dralauden (kann nicht damit einverstanden sein, bin dagegen) — m. affere (s. d. sub 2), m. stëmme goen (wahlberechtigt sein) — hien as ëmmer alles m. (er ist, tut immer mit) — du muss elo m. (sin), of s de wëlls odder nët (du mußt mittun, mitgehen, ob du willst oder nicht) — befehlend: wann ech gin, da gees de m. — ech gouf och alt an déi Saach m. eragezunn (wurde auch in diese unangenehme Angelegenheit verwickelt) — du bas (och) m. dru Schold — du bas m. ugeklot, m. schëlleg — ech wor m. erféiert (war mit den anderen erschrocken, obwohl es mich nicht betraf) — hien as m. dat Bescht wat mer hun (einer der Besten) — Ra.: dee m. deelt (teilt), Undeel (Anteil) huet — Kinderreim: gäs de m.? auf die Frage: wuer? folgt die Antwort: an déi al beschassen Hatt! — ähnlich: gäs de m. / op de Knapp? / wat do man? / Holz haen / Dëppe géissen / Huese schéissen; 2) (lok. z. B.: Echternach, Grevenmacher) «halbwegs, teilweise, etwas» — d'Kand wor m. erféiert, wéi de Vollert (Betrunkener) Kreesch gedon huet — et as haut m. gefruer (es hat leicht, kaum merklich gefroren) — et as m. kal (etwas kalt) — d'Fënstere si m. ugelaf (etwas mit Dunst beschlagen) — et as nët m. gout (die Sache sieht schlimm aus, steht schlimm); B. Präp.: «mit» — a. zeitbestimmend: m. Stonnen as en nët gutt ze spriechen (stundenweise ist er ungehalten) — m. Momenter as e béis op der Broscht gepaakt — m. Zäite sin d'Schwäin nët mat him ze hidden (zeitweise ist er sehr schlecht gelaunt) — lok. Mosel: m. Stërrem (s. Stuerm) kréien ech Rëss an d'Been (an de Läif — zeitweise habe ich Reißen in den Beinen, im Leib) — en as m. Zäite komm (er kam frühzeitig) — wann s de lo gees, bas de m. Zäiten do (frühzeitig genug) — ech wor m. der Nuecht doheem (bei Einbruch der Nacht) — dat kënnt m. de Joren, m. dem (mam) Alter (das sind Alterserscheinungen); b. begleitend, zusätzlich: komm, géi m. mir — géi du däin Hutt geet m. dir (gehe nur, wir möchten dich los sein) — m. enger Läich (s. d. sub 3) goen — m. engem schlofe goen (zu Bett gehen) — ee m. schlofen huelen — beim Kegelspiel: hien huet de Bauer m. där hënneschter (scil.: Käl) gespillt — ech hu gär Kaffi m. Mëllech a m. Zocker — e Wieder m. Knëppelsteng (ein Gewitter mit Hagelschlossen) — en Donnerwieder m. Schlappen (ein arges Ungewitter) — Grompere m. Gréiwen (Kartoffeln mit Speckgrieben) — Ham m. Zalot (Schinken mit Salat) — Judd (s. d. sub I) m. Gaardebounen — d'Leit m. de Gromperen (die Kartoffellieferanten) — de Mann m. der Mëllech (der Milchmann — cf. Mann sub 7) — m. all sénge Frënn delen — abweisend: wann ech och nach m. dir delen, dann huet kee méi näischt (kee méi eppes, keen näischt — wenn ich auch noch mit dir teile, haben wir beide nichts) — spaßh. Antwort, z. B. in Gaststätten auf die Frage: eng Drëpp m. engem Humpen (scil.: Béier)? — m. ouni! oder: ouni m.! — m. Schwonk sangen — eng Walz (Walzer) m. Schwonk — spaßh. beim Tanz: m. oder ouni (m. Schwonk) — gefüllt mit (Inhalt): eng Tut m. Räis — e Sak m. Gromperen — eng Fläsch m. Béier, Mëllech, Waasser, Wäin — eng Këscht m. Neel — e Pak m. Fleesch; c. modal und instrumental: looss mech m. Rou (m. Fridden — laß mich in Ruhe, in Frieden) — en as m. Lige feel gaang (er bot Lügen feil) — en as m. sech zu Kouer (s. d. sub 5) gaang — hatt léisst alles m. sech maachen (sie läßt sich jede Freiheiten gefallen) — elo kanns de dech m. der (m. dénger) Nues huelen (dir selbst die Schuld zuschreiben) — hien as iwwerall m. der Nues derbäi (der Nues vir, virbäi — er ist überall in vorderster Linie) — ee (sech) m. der Hand huelen (bei der Hand nehmen) — en as m. der Hand an der Täsch erwëscht gin (er wurde beim Stehlen ertappt) — m. engem Ulaf, Unzock sprangen — m. der Aangel, der Hand, den Hänne fëschen — m. den Zänn grätschen — m. der Zong ustoussen — ech si fäerdeg m. ménger (der) Aarbecht — m. [Bd. 3, S. 100] deem as d'Zäit vergaang (damit verging die Zeit) — ech hun et m. der Post, mat der Bunn geschéckt — si hun elo grad m. der Musek ugefaang (die Tanzkapelle hat eben begonnen zu spielen) — m. eppes erausplatzen, erausrécken, gefuer kommen (etwas zur unrechten Zeit sagen) — béis (s. d.), frou (s. d.), gutt (s. d.), kënneg (s. d.) m. engem (eppes) sin — m. engem goen (Umgang haben) — wéi geet et m. eisem Kranken? — beim Kartenspiel: ech hun de Streech m. der Damm getrompt an hien as mam Kinnek driwwer gaang — m. Kräid geschriwwen (mit Kreide geschrieben) — m. bloer Faarf gemoolt (mit blauer Farbe gemalt) — m. Tusch gezeechent (mit Tusche gezeichnet) — m. gëlle Buschtawe geschriwwen (goldenen Buchstaben) — d'Kanner schreiwen ewell m. der Fieder (m. Tënt(en), m. der Tënt) an nët méi mam Griffel (die Kinder schreiben bereits mit der Feder, mit Tinte, und nicht mehr mit dem Griffel) — dee schreift m. engem Gräf (s. d.) — wéi stëmmt et m. der Mënz? (mit dem Geld) — en huet m. näischt ugefaang — et muss een sech alt m. wéinegem zefridde gin — Raa.: m. Froe vermécht ee näischt (s. sub froen) — m. Verläf (s. d.) ze rieden — m. villem hält een Haus, m. wéineg kënnt een aus — m. Bengele fänkt ee keng Vullen, a m. Esseg keng Mécken — engem m. der Scheierpaart (s. d.) wénken a m. dem (mam) Hiirzel (s. d.) op d'Maul schloen; ohne Artikel: mir si mat Gruewe fäerdeg (mit dem Graben) — ech si fäerdeg m. Schreiwen, Tëlefonéieren — mir hu m. Séien (Säen), Pléien (Pflügen), Méien (Mähen) ugefaang (begonnen — cf. sub mam) — m. Joren erkaalt alles (in verschiedenen — unbestimmten — Jahren erfriert alles); mit zwei Substantiven in festen Verbindungen: m. Bieden a Biedelen (mit Bitten und Betteln) — m. Gebalechs a Gejozels (mit Mühe und Not, mit vielen Scherereien) — m. Haut an Hoër (mit Haut und Haar) — m. Kand a Kënn (Këss — mit Kind und Kegel) — m. Läif a Séil (mit Leib und Seele) — m. Récken an Zécken (mit Mühe und Not) — m. Rosen an Tornéieren (mit viel Raserei und Geschrei) — m. Schong an Huesen — m. Sak a Pak — m. Suedel an Zam — m. Traatschen a Klaatschen; oft Verschmelzung (Dativ) in M. und N.: mam — m. Aasch (Hënner) am Bett leien — m. Schwätze geet et nët duer — wann s de m. Gruewe fäerdeg bas, fänks de m. Séien un (cf. oben ohne Artikel) — hien as laang m. Nopeschmeedche gaang — wa mer äis tommelen, komme mer nach m. Dag heem (vor Einbruch der Nacht) d'Kand m. Waasser ausschëdden — — wéi as et m. Bezuelen? darauf die spaßh. Antwort: gutt, a mat dir? — m. Alter kënnt esou eppes — m. Jorhonnert (s. d.) goen — m. Kapp durech d'Mauer rennen — m. Fouss stoussen — m. Fouss ëmschloen — m. Kapp stoussen — m. Kapp (mat den Ouere) wibbelen (den Kopf — die Ohren — hin und her bewegen) — de Mann m. Baart, m. Hummer (s. Mann sub 7) — déi Al m. Vullekuerf (s. d. sub 1) — d'Kand m. Numm nennen — eng Fläsch m. Hals (s. d.) huelen — ee m. Krag, Schlapp, Schlawittchen huelen — m. Gesouers, Geklos, Gepinschs geet et nët duer — et konnt een him m. Fanger an d'Ae fueren, sou voll (betrunken) wor en — ee Bëntel, Buttéck, Misär, eent m. aneren (eines um, durch, das andere) — m. Verläf (s. d.) vum Papp — in Zussetz.: dermat, domat, heimat, lomat, woumat (s. d.).
Mat-/mat- (in fester Verbdg., Ton: 1 — bei nachfolgendem Vokal — Liaison — erweicht zu d, dd — s. Wb. S. LIX, 3 Konsonanten — cf. Bruch: Grammatik § 13,4) -aarbechter M.: «Mitarbeiter»; -bezuelen intr. Verb.: «mitbezahlen» — mer musse séng Zech m. — ech hun däi Gedrénks matbezuelt; -bierg, -biirg M.: «Mitbürge»; -bierger, -biirger (Neol.) M.: «Mitbürger»; -bréng (lok.: Grevenmacher) F.: «das Mitbringsel»; -bréngen trans. Verb.: «mitbringen» — ech bréngen d'Kanner mat op d'Kiirmes — ech bréngen ee mat fir z'iessen (zum Essen) — hues de mer näischt matbruecht? (hast du mir nichts mitgebracht, von der Reise, dem Ausflug?) — übtr.: hat huet e ganze Koup Saachen an de Stot matbruecht (als Mitgift) — s. dazu: matkréien sub 1); -danzen intr. Verb.: «mittanzen» — übtr.: 't muss een alt m. (mittun), wann et engem och nët ëmmer esou gemutt as; -dälen, -deelen trans. Verb. «mitteilen, anzeigen» — ech krut matgedeelt, datt keng Plaze méi do sin; dazu (Neol): Matdälung F.; -droen trans. Verb.: «mittragen» — hien huet sech ugebuede fir de [Bd. 3, S. 101] Kuerf matzedroen — übtr.: de Mann muss der Fra hiirt (scil.: Läd) m.; -éisser M.: 1) a. «lästig empfundenes Familienmitglied» — sou e Monni Iw(w)eräänzeg (s. d.) as nëmme jhust e M.; b. ehemals verächtlich für: «Lehrer, der in Kost u. Logis bei den Eltern der Schüler war»; 2) «Mitesser» — (Finne, Talgdrüse im Gesicht) — Folkl.: meist Zeichen von ungesundem Blut, von übermäßigem Genuß von Fleisch und Gewürzen; das Schweinefleisch gilt als besonders schädlich, es soll allerlei Hautausschläge verursachen; 3) a. «Parasit»; b. «Haarbalgmilbe» (Demodex folliculorum). -enän, -eneen, mattenän, maddenaner, maddenän Adv.: «miteinander» — se koume mer all m. op den Hals getrollt — se sin all m. eragestiirmt komm — loosse mer se m. bestueden (beim Kartenspiel, König und Dame einer Farbe zusammenlegen) — déi zwee hun eppes m. (eine Liebschaft, auch: Streit) — si gi m. bestuet (heiraten) — wat huet dir nëmme m. ze kaderen? (zu streiten, zu zanken); -ënnerschreiwen trans. Verb.: «mitunterschreiben» — du hues matënnerschriwwen, du muss och matbezuelen; -fatzen intr. Verb.: «mitgehen» — en as och matgefatzt — cf. fatzen sub 1); -fréisser M.: 1) «Tellerlecker» (Person, die sich immer zur Mittagszeit einstellt und mitspeisen will); 2) Matéisser (s. d. sub 1); -fueren intr. Verb.: «mitfahren» — mir mussen all m., wéi mer gesot hun — wie fiirt mat?; -gedäler M.: 1) «Teilhaber»; 2) «Mitglied» — cf. Gedäler; -gefaangen im Spw.: mat(ge)gaangen, matgefaangen, matgehaangen; -gin trans./intr. Verb.: «mitgeben» — ech hun em Sue m. fir d'Rechnung ze bezuelen — du muss deem Kand een ze Gelät m. — ech hun em séng Däl m., wéi e bestuet gouf (sein Erbteil mitgegeben, als er heiratete) — et gët gäre mat (sie ist freigebig) — e gët engem (auch: kengem) näischt mat (er gibt nicht — niemand — gerne etwas mit) — e Kand muss léieren aner(e) mat(ze)gin — spaßh.: en huet sénger Schipp m. (hat sich besabbert) — übtr.: hatt huet him dës m., an dat Nummer eent (sie hat ihn verleumdet) — substantiv. in der Ra.: vum M. as nach kee méi arem gin; -goen intr. Verb.: 1) «mitgehen» — ech ka jo e Stéck Wees m. (eine Wegestrecke) — cf. matgefaangen; 2) «brauchbar sein» — deen Hutt do geet nach e Jor mat — den Auto wir jo nach eng Zäit matgaang(en) — übtr.: du gäs och alt nach mat (wegwerfend: wir können dich noch halbwegs gebrauchen) — beim Kartenspiel (z. B. Whist): ech gi mat (oft kurz: mat oder avec); 3) «zu Leben bleiben» — e geet nët méi laang (nët laang méi) mat (er stirbt bald) — e kann nach laang esou m. (kann noch lange auf diese Art leben); 4) «verstehen, auch: zustimmen, sich mitreißen lassen» — d'Leit sin all matgaang, wéi en déi Ried gehalen huet; 5) «ein Angebot (bei einer Versteigerung) machen, mitsteigern» — wéi wäit bas de matgaang? (bis zu welcher Summe hast du geboten? — cf. aussetzen sub 1); dazu: Matgänger M.: «Parteimann» — cf. Matläfer. -halen intr. Verb.: «mithalten» (beim Spiel); -hëllef F.: «Mithilfe» — merci fir är M.; -hëllefen intr. Verb.: «mithelfen» — du muss m., soss gët et näischt; -huelen trans. Verb.: 1) «mitnehmen» — ech wëll em eppes m., wann ech e besiche gin — ech huelen de Kanner Zockerboune mat — en huet alles matgeholl, wat nët ugestréckt wor (gestohlen) — huel mech mat (betteln die Kinder bei einer Reise, einem Spaziergang) — da komm, dann hëls d'e Patt (Glas) m. (Einladung zum Mittrinken) — solle mer e m.? — da loosse mer et alt m. (resignierend: ein Geschenk, ein Unglück) — übtr.: dat hëls de mer nët mat iwwer (mit ins Jenseits) — huel hinnen e Bonjour m. (richte ihnen einen Gruß aus); 2) «abführen» — d'Jhandaarmen hun e matgeholl; 3) «schwächen» — déi Kränkt huet mech al matgeholl — e gesäit matgeholl aus (sieht leidend aus, nach einer Krankheit, nach einer durchzechten Nacht) — deen do as al matgeholl (ist arg mitgenommen); -ierwen M.: «Miterbe»; -kommen intr. Verb.: 1) «mitkommen» — de Jhang as nët matkomm; 2) (bes. übtr., meist mit Neg. gebraucht) «mitkommen, folgen können» (einer Rede, beim Unterricht) — en as an der Schoul nët matkomm (wurde nicht versetzt) — ähnlich: en as nët mat virukomm(en); -kräischen intr. Verb.: «mitweinen» — hatt huet och alt matgekrasch, et wousst nët firwat; [Bd. 3, S. 102] -kréien trans. Verb.: 1) «erhalten, mitbekommen» — et krut och nët vill mat, wéi et bestuet as gin (erhielt nicht viel Mitgift, als sie heiratete) — krite mer och alt e bëss-che Ree mat; — en huet nët vill (scil.: Verstand) matkritt; 2) «hören, verstehen, begreifen» — ech hun nët alles matkritt (nicht alles mitbekommen aus Unaufmerksamkeit, auch: nicht verstanden, weil zu schwierig); 3) a. «Schaden erleiden» — déi Tas huet och eppes matkritt — bei deem Wieder hu mer eppes matkritt (Schaden erlitten durch das Unwetter) — hues de och eppes matkritt? (Verdruß gehabt?); b. «infiziert werden, angesteckt werden» — d'Zéif huet eppes matkritt (z. B. bei Fußleiden, wenn der Strumpf nicht sauber war); -laachen intr. Verb.: «mitlachen» — wat sollte mer maachen, mir hun alt misste m., wann et äis och nët esou gemengt war; -lafen intr. Verb.: «mitlaufen» — de Pir as an der Course matgelaf — übtr.: e kann alt an der Häerd m. (er ist ein Durchschnittsmensch) — e lääft sou mat, wéi d'fënneft Rad um Won (ist überflüssig); -lauden intr. Verb.: «mitläuten» — Ra.: zu Roum (s. d.) muss een alt m.; -läd, -leed N.: «Mitleid, Erbarmen» — Ra.: aus Läd gët M. — Zusatz: an dat bréngt dacks Léift — hieft M. mat engem Aarmen! — en huet guer kä M. mat deem aarme Mann — Nösl.: du hass o kee Matlëgdes; -lädeg, -ledeg Adj.: 1) «mitleidig», auch: (verächtlich) «herablassend» — en huet mech esou m. bekuckt; 2) «trostlos, mitleiderweckend» — en huet esou m. dragekuckt; -läfer M.: «Mitläufer» (z. B. bei einer Partei); -leder M.: «Mitleider» — Spw.: besser Neder (Neider), wéi M.; -maachen trans./intr. Verb.: 1) «mitmachen, teilnehmen» — mer man den Tour an d'Schwäiz mat — deen do Moud gët awer nët matgemaacht — d'Leit am ganze Sall hun alleguerte matgemaacht a gedanzt a gesprongen — mir hun all matgemaach bis kloer Dag — hien huet gutt m., doheem si Leit déi him d'Aarbecht ofhuelen; 2) «erdulden, erleiden» — ech hätt bal genuch matgemaacht! — hien huet an all dene Kricher vill matgemaacht; 3) «erleben» — en huet ewell véierzéng matgemaacht (den Krieg von 1914 erlebt); 4) «besuchen» (von Schulen) — hien huet Schoule (d'Universitéit) matgemaacht (hat höhere Studien gemacht) — dofir muss ee Schoule matgemaacht hun (iron.: bei einer großen Dummheit) — deen huet d'Liewe richteg matgemaacht (das Leben genossen); 5) «sich prostituieren» (Ga); -rieden intr. Verb.: «mitreden» — ech wäerd hei och nach e Wiertche m. — s. matschwätzen; | |