Luxemburger Wörterbuch

Weil (lok.: Well, Wëll — Dim.: Weilchen, Wëllchen, Wellchen, Arlon auch: Wëlltchen) F.: «Weile» — an där W. (unterdessen — cf. därba[a]nt[s]) — op d'laang W. (auf die Dauer) gët een alles midd — d'Kand as laanger W. (weitaus) dat gescheitst vun der ganzer Klass (lok.) — no enger (ër) W. (nach einer Weile) sot en dann — nach eng Weilchen! — hal emol eng Weiche stall! — sief eng Weilche stëll!

Wéil (lok. z. B. Grevenmacher — meist im Pl. Wéilen, Welen, Var.: Wielen) F.: «Heidelbeere» — cf. Mo(o)lbier.

Weiler ON.: 1) «Weiler zum Turm» — dafür auch wie frz.: Weiler la Tour — Dorf und Gemeinde Weiler z. T., Kanton Luxemburg — 518 — Ortsneckerei: W. zum Tur, Haassel zum Bur, Siren am Lach, der Däiwel hëlt se dach (MKr. Nr. 573); 2) «Weiler» — dafür auch: Weller, Wëller — Dorf der Gemeinde Pütscheid, Kanton Vianden — 113; 3) «Weiler» — Dorf der Gemeinde Helzingen, Kanton Clerf — 7.

Weilerbaach, Wëllerbaach ON.: «Weilerbach» — Dorf der Gemeinde Berdorf, Kanton Echternach — 194 — hien as op der W. an der Kur — an der W.

wéimeren, wimmeren intr. Verb.: «wimmern» — en huet gewéimert vu Péng — den Hond wéimert — Abl.: Gewéimers — substantiv.: mat W. an Hippches as et gaang (zur Not) — dazu: Wéimerklos M., -mrei F. und N.: «Jammerer, Jammernde» (meist gewohnheitsmäßig).

Weimeschkiirch ON.: «Weimerskirch» — Vorort der Stadt Luxemburg — 412 — Ortsneckerei s. sub Ääch — adjektiv.: déi Weimeschkiircher Lakerten (die fahrenden Händler von W., mit eigener Sprache — cf. Lakert, Lakerschmus).

Weimut M., Weimutskifer F.: «Weymouthskiefer».

Wéin † ON: «Wien».

wéini, wéinéi, winni Fragepronomen: «wann» — w. as dat geschitt? — zënter w. bas de hei (seit wann)? — ech weess nach nët w. (datt) ech kommen — w. gës du emol weis (verständig)? — fir w. as et? (Zeit der Niederkunft, auch: wann wirst du [endlich] damit fertig?) — wann et haut nët geet,, w. dann? — ech kommen Iech besichen, Frage: ma, w. (meist endbetont) dann? — cf. dann sub 3).

wéineg (cf. LSA Karte 51 — ein wenig), winnig (dafür oft: mann, manner, (op) d'mannst, am mannsten — s. d. — Steigerung: wéineger, winniger, am wéinegsten) Adj./Adv.: «wenig» — Ra.: ze w. fir ze liewen, ze vill fir ze stierwen (kärgliches Einkommen) — w. Aarbecht an e gudde Wädgank (s. d.) — méi w. wéi vill — mat e w. gudde Wëlle géif et schons goen — ech wor nët w. verwonnert — ech hat mech nët w. erféiert, entsonnen — e w. (ein wenig, bißchen) — waart e w.! — iwwer e w. (bald) — Echt.: hien as e winnig läicht gewéckelt (leichtfertig) — as dat nët e w. vill verlaangt? — wéineger kann een nët maachen — dat as wéineger (manner) wéi näischt — véier wéineger zwee as zwee — Superl.: déi Wéinegst wëssen eppes dervun — Zussetz.: bluttwéineg — cf. wéinegstens, bësselchen, eng Grëtz I sub 3), eng Grimmel sub 2), eng Iddi sub A., 5) — auch: eng Binzelchen, Binselchen, rose(rome) wéineg.

Wéinegkät, -keet F.: «Wenigkeit» (Neol.) — méng W.

wéinegstens (Var.: winneste(n)s, wéinistens, Nösl., Echt.: winnigstens, wéinstens) Adv.: «wenigstens» — wann en nach w. eppes gesot hätt! — cf. mann, (op) d'manst.

weinen (Mosel) intr. Verb.: «weinen, Saft verlieren» (Winzerspr.: wenn im Frühjahr aus den beschnittenen Reben viel Saft herausrinnt, so nennen die Winzer das: d'Stäck weinen — der Winzer band an eine solche Rebe ein Fläschchen; der gesammelte [Bd. 4, S. 430] Saft wurde als Augenwasser benutzt) — dafür im Hof Remich: tréinen — dem Hd. weinen entspricht kräischen.

wéint, wéins(t) (lok.: wéigent, Nösl.: wäänt, Echt.: weent, Wiltz: weenst, Grevenmacher: wegenst, Untersauer: winst) Präp.: «wegen» (gewöhnlich mit Dativ, bei Personalpronomen mit Genitiv) — ech komme w. ménger Auer, déi dir sollt an d'Rei maachen — w. dem Reen konnt ech nët goen — wéinst dénger (deinetwegen) — w. ménger kanns de maachen, wat s de wëlls (von mir aus) — w. hir(er) gin ech dohin (cf. hiretwe[g]en) — w. (him) sénger, w. him (seinetwegen) — w. hinnen — verstärkend: w. dem Kand sénger hun se sech nët schede gelooss — cf. weën, wegen.

Weiraach M. — s. Wäiraach sub 1), 2), 3) — cf. Éimais-chen.

weis, wäis (Echt.: weis, wees) 1) Adv. — in den Redewendungen: w. gin (erfahren, gewahr werden) — du solls ës nach mat Zäite w. gin — dat gouf de Widder w. (R XII 113) — ech sin ës wäis gin — Echt.: ech sin ës noach nët weis (habe es noch nicht erfahren, auch: verstehe es nicht recht) — Echt.: äich geen dees nët wees (C: kann es mir noch nicht erklären) — cf. weismaachen; 2) nur: weis (kurz gesprochen) Adj.: «weise, vernünftig» — bas du nach w.? (bei Verstand?) — bas du nach (bet.: noch immer) nët w.? — du wäerds (dach) w. sin! (ich hoffe, du wirst nicht unvernünftig handeln) — sief dach w.! (sei vernünftig!) — die Mutter zum Kind: iess déng Zopp, da gës de w. — du gës dénger Liewen (ze Liewen) nët w.! — ech sief dann nët méi w. (es sei denn, ich wäre nicht mehr bei Verstand) — en as esou w. wéi Kéi-Teis, dat war e gebuerene Geck (C) — cf. gescheit sub 2).

Weis F.: 1) «Weise, Manier» — op déi Aart a W. — dat as keng Aart a W. — hien huet séng äge W. — C: 't hoat kän W. fer opzetreden; 2) «Melodie, Weise» — hie behält keng W. — e bleift nët op der W. — dat Lidd huet eng schéi W. — wéi as d'W. vun deem Lidd? — op d'W. vum Tradirallala — wann et nët am Gudde geet, dann huele mer eng aner W. (andere Mittel) — Wortspiel mit weisen (vorzeigen): weis mer dat! — Antwort: dat huet (dat as) keng W., spaßh. Zusatz: soss déit et sangen — cf. Léin II; 3) a. (Ammenspr.) «(Uhr-)Zeiger»; b. † «Zeigestab» (v. Kindern u. Lehrer b. Lesen gebraucht) — dazu: Weisfanfanger M.: «Zeigefinger»; 4) «Pikdame» (im Kartenspiel Mënsch — cf. Schwaarzt sub 2)b., Mitt II sub 2)a.

weisen (Part. Prät.: gewisen, Nösl. Konj. Prät.: weist) trans./intr. Verb.: 1) «zeigen» — weis emol! — weis hier! — weis mer et! Aufforderung: weisen! (vorzeigen!, aufstehen!) — weis emol, wat s de kanns — weis, datt s d' e Mann bas! — de Wee w. — hien huet domat gewisen, wat en as — Arzt zum Patienten z. B.: weist emol Är Zong! — ech weisen der wou de Stämetzer d'Lach gelooss huet (werde dich vor die Türe setzen, dir die Türe zeigen — cf. Bock sub 1) — maach et emol, da w. ech der awer eppes aneschtes! — een dem Honn hanne w. — engem de Blouse w. (als Zeichen größter Verachtung) — wann s du et miisst maachen, da miisst de de Blouse w. (s. blous) — du gës emol eppes aneschtes gewisen — Kinderreim (beim Kitzeln unter dem Kinn): laach mer nët, kräisch mer nët, weis mer déng (kleng) wäiss Blénkercher (Zähnchen) nët — 't weist een nët mat de Fanger(en) op d'Leit — d'Leit w. mam Fanger op hien — ee w. (unterweisen), eppes gewise kréien (z. B. einen Handgriff) — deem do brauchs de näischt ze w. (lehren), hie weess et — ee laanscht w. (lok.: jemanden abweisen) — cf. Räckelchen, Glusteroassen; 2) «anzeigen» — d'Riewe, d' Bäm w. schéin — den Turem weist schéin (der Turm hebt sich klar vom Horizont ab) — d'Geschir weist d'Aarbecht — dat weist schlecht (gutt) Wieder — 't as gewisen (beim Kartenspiel — cf. mitten) — ech hun der dach gewisen, an du spills Schëppen — en huet nët gemaacht, wéi e gewisen huet (anders gehandelt, als angekündigt) — sou weist jo d'Recht (so sieht das Recht vor) fir aner, Här Kinnek, fir mech och (R XII 111) — d'Päerd weist nët méi (das Alter des Pferdes läßt sich nicht mehr an den Zähnen bestimmen); 3) refl.: «sich zeigen» — dat weist sech vum selwen — dat muss sech weisen — dat weist sech beim Verbotz — et weist sech näischt (am Gaart, dobaussen) — ech weise mech nët op esou enger Plaz — e schummt sech fir sech mat deem Meedchen ze w. — hie weist sech a kenger Kiirch — en huet sech de ganzen Dag nët gewisen — wéini weis de dech emol nach (erëm) eng Kéier? — weis dech nët méi hei! — en duerf sech nët méi hei w. — hei brauchs du dech nët méi ze w. — Echt. (C): maach, datt deiner Buuschten sich kän hei(banne) w. — [Bd. 4, S. 431] du brauchs nët ze fäerten, e weist sech nët méi heibannen — Verbadj.: gewisen — dat as e gewisene Wee (vorgezeichneter Weg) — substantiv.: Weis F. (s. d. sub 4); Weises N. — W. gëlt (nur das Dokument gilt) — Zussetz.: aus-, be-, ënner-, op-, ver-, zurechtweisen, erwisen, Opweises.

wéischt, wéist Adj./Adv.: 1) «wüst, schmutzig» (cf. LSA Karte 125) — d' Kand huet sech w. gemaacht (hat sich z. B. mit Exkrementen schmutzig gemacht) — cf. Dueref sub 1); 2) «bösartig, ungezogen» — hien huet e wéischten Dronk — e wéischte Kärel — du w. Popp! (zu einem Mädchen); 3) «arg, schlimm» — 't as nët esou w., wéi s de mengs — d'Saach as nët w.; 4) «sehr, arg» (nur Adv.) — en huet sech w. versin — substantiv.: Wéischten M., Wéischt F. und N. — et as där Wéischter een — hatt as kee Wéischt — d'Fra as eng Wéischt; Wéischtes N. — 't as eppes W. — sou eppes W. vun engem Mann! — Abl.: Wéischthät F. — vun deem sénger W. kënnt een e Buch schreiwen.

Weiséng (regional; Echt. veraltet: Weisiën) F.: «Eheberedung, Verlobung» — d'W. as, wou gewise gët, wat d'Braut matbréngt — sid dir nët op de Weiséngen (lok.)? — cf. Wéngkëf.

weis-, wäismaachen (Ton: 1) intr. Verb.: «weismachen» — engem eppes w. — dat méchs de mir awer nët w. — cf. weis, wäis.

weis-soen trans. Verb.: «weissagen» — nur in dem lok. (Neudorf-Luxemburg) Spruch: Kuckuck, Kuckuck, so mer wouer, so mer weis, so mer wéivill Joër liewen ech nach?

Weistum N. — s. Wäistom (S. 419).

Weit (vAit) F.: «Weite» — an der W. as d'Kleed gutt — an der W. huet de Rouer ee Meter (Lichtweite) — Echt.: d'W. an d'Leengt verzelen (weitschweifig) — een W. an een Leengt voan där Saach verzelen — hien as al an d'W. gaang — d'Kleed as no der Wäsch an d'W. gaang.

weit (kurzer Diphthong — phV. Nösl.: vekt, Südösl.: vεkt, Südwesten: vət, Mittelwesten: vεt, Ostrand lok.: ve:it, vε:it, Mosel: vA[·]it) Adj.: «weit» (Ggs. zu: eng) — d'Box, de Rack as ze w. — e weide Rack — e Kleed méi w. maachen — d'Kleder sin him ze w. gin (er ist abgemagert) — si hätte gär w. Boxen, awer si hu keng Eesch fir dran (treten gerne groß auf, doch fehlen die [z. B. finanziellen oder intellektuellen] Mittel) — wien e weiden Aasch huet, muss sech eng w. Box uschafen — eng w. Maul an nët vill dran — Echt.: dat stät noach a weide Seken (es ist noch nicht entschieden) — w. (a breet) erzielen (breit erzählen) — hien huet e w. Gewëssen oder en as w. gerëppt.

Wéitsch (Nösl. Var.: Féitsch, Fitsch) F.: «dünne, biegsame Gerte».

wéitschen, wéitschelen (Nösl.: féitschen, fitschen) trans./intr. Verb.: 1) a. «hin und her schwenken, schlenkern, wedeln» — d'Kou, den Hond wéitsch(el)t mam Schwanz — mam Raachfaass w. — soll ech dann de ganzen Dag un dem Bändel w.? (am Wiegenband ziehen müssen?) — mam Reesbengel w. an de Blummen d'Käpp ofhaen — de Rousekranz w. (schwenken) — e kënnt do gewéitscht (wiegend) — e wéitscht esou, wann e geet — hei gët ee gewéitscht wéi op enger Klunsch; b. «mit dem Fächer wedeln» (Ga); 2) — in dem Ausdruck: engem eng wéitschen (einen Schlag, eine Ohrfeige versetzen) — roueg, soss kriss d' eng gewéitscht! — dee krut der gewéitscht, a wéi! — cf. watschen.

wéivill, wivill Frageadv.: «wieviel» — w. kascht (mécht) dat? — fir w. hun ech? — w. mol (wie oft) hun ech der dat ewell gesot? — de(e) wéivillten hu mer haut? — fir d'wéivillt? — auch als unbestimmtes Zahlwort: ech hun der dat ewell wivill mol gesot.