Luxemburger Wörterbuch

zéien (Var. Nösl.: /tseijə[n], Nordwestösling: /tsijə[n] — Südwestösl.: /tsiŋən, Mittelösl., lok.: /tsi:ən, Südösl., Echt., lok. Osten, gemein gutländisch: /tseiən, Südwesten lok.: /tsOiən — Konjug.: Ind. Präs.: du zéis, hien zéit, du zitts, hien zitt — du tseiçs, tsiçs, tsi·s, tsiŋs, tséis, tsits, tsOis — Ind. Prät.: tsuç, tsouç, tsoux tsuŋ; Konj. Prät. [Ösling]: tsiç, tseiç, tsiç, tsuŋ; Imperativ: tseiç, tsiç, tsi·, tsiŋ, tsei, tsoi; Part. Prät.: gezun[n], gezugen, Nösl.: gezujen, gezungen) trans./intr. Verb.: 1) «ziehen» — d' Päerd zitt de Won — hien zéit um Seel — den Damp zéit iwwer d'Gewan — een zitt hott, deen aneren har — de Magnéit zitt d'Eisen (un) — 't zitt näischt mech dohinner — d'Päerd zitt nom Stall (nach Hause) — den Otem (déif, schwéier) z. — bursch.: hien huet vergiess den Otem ze z. (er ist gestorben) — 't kritt een emol keng Zäit fir (den) Otem ze z. (zum Ausruhen) — et zitt eppes u mer, ech muss heem — de Péilchen z. (beim Messerspiel) — hie léisst sech mam Ouer z. (er läßt sich bitten) — e léisst sech d'Haut iwwer de Kapp z. (er gibt alles her, was man von ihm verlangt) — dee léiss sech éier d'Haut iwwer de Kapp zéien ewéi eppes zum beschten ze gin (er ist sehr geizig) — zéi (d'Getten)! (hau ab!) — du zitts nom Läinduch, du zitts nom Këpp (wenn jem. gähnt, müde ist) — mat engem z. (mit jem. umherziehen, eine Liebschaft mit jem. haben) — hatt as laang mat deem gezunn (an 't huet en awer nët kritt) — — dorëmmer z. wéi d'Zigeiner — en zitt dorëmmer a verkeeft Stréckelen — een hannen eriwwer z., iwwer d' Brëtsch, de Knéi z. (den Hintern versohlen) — en Zant z. (rappen) — e Krees z. (Kreis zeichnen) — eng Fur (Furche) z. — Raa.: e Fraleitschor zitt méi wéi e Wissbaamsseel (Klackeseel) — wie (dee) mech geléiert huet z., huet mech och geléiert zréckhalen — Bauernregel: (wann s') uewe bléien, (kanns d') ënnen z. (wenn die Kartoffeln blühen, kann man die ersten Knollen ernten) — den Aachen zitt Waasser (der Nachen ist leck) — hien zitt Waasser (er zieht sich zurück, steht nicht mehr zu seinem Wort) — d'Sonn zitt Waasser — d'Wonn, de Schwier (Geschwür) zitt — eng Plooschter fir ze z. (cf. Zéiplooschter) — un engem (betont) Strack z. (eigtl. u. übtr.) — en huet e puer déck Sträpp (un der Päif) gezunn a gong virun — en Nol zitt nët gutt an alem Eechenholz (Eichenh. — dringt schlecht ein) — den Hummer zitt nët (federt nicht) — eng Rutt, déi gutt zitt — den Hauszëns z. (vun engem Haus) — Geld aus eppes z. — hien zitt vill (Geld) aus deem Geschäft (eraus) — Rechtsspr.: de Buedem [Bd. 4, S. 491] zitt de Bau — de Kaffi, den Téi muss nach z. — de Paltong z. (liebedienern) — engem de Wuurm z. — een aus der Patsch z. — hie weess, wat en zitt (fordert) — wat huet den Dokter gezunn? — wann ee bedenkt, wat esou e Mënsch haut fir e Loun zitt! — en hat de Streech scho gezunn (schon zum Schlag ausgeholt); 2) «in die Länge ziehen, dehnen» — Käerzen z. — eppes an d'Längt z. — hien zitt d'Wierder esou — en zitt all Wuert wéi Gummi, wéi Knätsch (Kaugummi) — Drot z. (spannen), fir en Zonk ze maachen; 3) «verziehen» — en as op (no) Lëtzebuerg gezunn — si sin an Amerika gezunn; 4) «Absatz finden, wirksam sein» — gutt Wuer zitt wéi klorrosen (findet reißenden Absatz) — op där Plaz zitt de Buttéck nët — esou Saachen z. haut nët méi (finden keinen Absatz mehr) — zéie wéi de kalvinesche Glaf (lok. Esch/Alz.: raschen Absatz haben) — übtr.: dat zitt nët bei mir (ich lasse mich nicht beeindrucken, ich gehe nicht darauf ein, ich gehe nicht auf den Leim) — déi Tricken z. hei nët (dsgl.); 5) «auslosen, das Los ziehen» — d'Lotteri gët an aacht Deg gezunn — kuurz odder laang z. — zéi der eng Kaart! — de Kiirzten z. — fréier hun d'Jonge missen zéie gon (fir bei de Kontingent — wurden ausgelost zum Militärdienst) — hien huet de Biddi (s. d.) gezunn — sech drun z. (durch Einfältigkeit hereinfallen); 6) «wiegen» — de Fësch zitt ëmmer fënnef Pond — d'Schwäin huet zwéin Zenner (u-)gezunn — cf. unzéien sub 8)a.; 7) in den Wendungen: een z., engem eng z.: «verulken, zum Besten halten» — wien zitt hei wien? — du wëlls mech jo nëmmen z. — looss dech nët z.! — een op d'Broscht z. (zurechtweisen, durchprügeln) — wann et nët besser geet, z. ech dech emol op d'Broscht — beim Rauchen: op d'Broscht z.; 8) — in der Wendung: een z. (coire); refl.: 9) (zeitlich u. örtlich) — dat zitt sech (an d' Längt) bis dohin — de Stoff zitt sech — den Damp zitt sech iwwer d'ganz Géigend — et zitt sech nach (es dehnt sich noch) — d'Strëmp z. sech dem Fouss no — cf. sech ergin sub A.3); 10) «sich zur Seite stellen, aus dem Wege gehen» — zéi dech, soss trieden ech dech op d'Féiss! — zéi dech (op d' Säit)! — zéi dech, soss gët et dech! — zéi dech, ech gesinn näischt! — cf. aus de Féiss goen; 11) «sich drücken» — en zéit sech fir ze bezuelen — en zitt sech bei der Aarbecht; 12) unpersönlich: «schmerzen, reißen» — et zitt mech an alle Glidder; 13) a. intr.: «Durchzug sein» — hei bei der Fënster zitt et; b. trans.: «Zug haben» — d'Päif, de Kamäin, de Kulang, den Oflaf, den Uewen zitt nët richteg — den Uewen zitt ewéi eng Häll — Zussetz.: an-, aus-, auserneen-, beieneen-, be-, bäi-, ëm-, er-, eran-, eraus-, erbäi-, erëm-, erfort-, eriwwer-, erof-, erop-, erun-, ewech-, dran-, drun-, fort-, lass-, mat-, no-, of-, op-, ver-, vir-, virun-, un-, zesummen-, zou-, zréckzéien — cf. Abzebild (Absebild — Bd I, S. 11), Däiwel sub 1)b., Hoffnung, Dar sub 1), Wurem.

zéien Adj. — in der Wendung: eng zéie Wonn (eng Wonn, déi zéit — cf. zéien sub 1).

Zéieisen N.: «Magneteisen» (lok.: Mosel).

zéierlech Adj. — in dem Ausdruck: éierlech (s. d.) an z. (geziemend) begruewe gin.

Zéiescheier, Zéinscheier F. — s. Zéngtscheier.

Zéif (Nösl., Sauer: Zif, Echt.: Ziff — Pl. Zéiwen, Ziw[w]en — phon. Var. cf. Schléif) F.: 1) «Zehe» — déi déck, kleng Z. — een (engem) op d'Zéiwen trieden, trëppelen (eigtl. u. übtr.) — Echt.: hal däin Ziwwe bei dir (wenn jem. sich beklagt, man trete ihm auf die Füße) — op dech ze waarden, do kann een d'Zéiwen erkalen — op den Zéiwe goen (eigtl. u. übtr., leise auftreten, auch barfuß gehen) — d'Zéiwe kucken em zu de Schong, de Strëmp eraus (bei zerrissenen Schuhen, Strümpfen) — 't mengt een, 't géif een engem Doudegen an d'Z. bäissen (wenn die Speise zäh u. geschmacklos ist) — 't géif ee mengen, 't hätt een engem Doudegen et tëscht den Zéiwen erausgezunn (von widerlichem Geschmack) — Zussetz.: Burgunder-, Doudemanns-, Negerzéif — cf. déck I sub 3)a.; 2) a. «Teilzwiebel» (vom Knoblauch gesagt) — eng Z. Knuewelek; b. «Teilstück einer Zitrusfrucht» — eng Z. vun enger Orange; 3) «Vorderteil des Hufeisen» — Zussetz. s. sub. Zéiwe(n)-.

Zéifang M. — s. Zerfang.

Zéigedel, Zéigiedel F.: «Cegedel» (Verballhornung für CEGEDEL = Compagnie Grand-ducale d'Electricité du Luxembourg).

Zéikléng, -klénk (Var.: Zéikling, Zikléng, Zickel, Zéikerlénk — alle Ton: 1) F.: «Ziehklinge» (der Schreiner) — cf. ziklinéieren. [Bd. 4, S. 492]

Zeil F.: «Zeile, Linie» — en Heft mat Zeilen — hien huet keng geschriwwen Z. Opweises — ech gi keng geschriwwen Z. aus der Hand (gebe nichts Schriftliches) — e gët op d'Z. (vun der Zeitung) bezuelt — cf. Rei II sub 1)a., Linien sub 1).

Zéimchen — im Abzählreim: Éimchen, Z., Zockerdemi, Afel, Gafel, Domini (MKr. Nr. 412).

Zéiong, -ung, Zéijong, -jung (Neol.) F.: 1) «Ziehung» (Lotterie, Tombola); 2) «Aushebung» (früher das Auslosen zum Militär).

Zéiplooschter, Zitt- (lok. auch kurz: Zéi) F.: 1) «Ziehpflaster, Auflegepflaster» — dat as wéi eng Z. op en hëlze Been (zwecklos) — cf. Hief-, Moschterplooschter, Plooschter; 2) «langweiliger, lästiger Mensch».

Zéischnouer F.: «Zug(schalter)- schnur» (dafür auch kurz: Zéi F. — s. d. sub III).

Zeiselchen M.: «Zeisig» (Carduelis spinus) — rouden Z. (Erlenzeisig) — klenge, groen Z. (Birkenzeisig) — gréngen, groen, groussen Z. (Zeisig) — dafür auch: Zerlinchen (s. d.).

Zéisséng ON.: «Cessingen» — Vorort der Stadt Luxemburg — 428 — attribut.: Zéissénger — d'Zéisséngerbaach, den Zéissénger (Drecks-)Tipp.

Zéistaang F.: «Zuckerstange» (lok.).

Zeitung F. — s. Zeidong.

Zéiwe(n)- -gebääss N.: 1) «Schmutz zwischen den Zehen» — dafür auch: -kéis; 2) «zerquetschte Zehen» (übertrieben) — mäi léiwe Jong, do gouf et Z.! (arges Gedränge); -kéis M. — s. d. Vor. sub 1), cf. Kéis sub 4); -nol M.: «Zehennagel»; -spëtz(t) F.: «Zehenspitze» — op den Zéiwespëtz(t)e gon, danzen — dazu lok. Echt.: Ziwespëtzendanz M.: «Spitzentanz».

Zekatör (Ton: 1) — s. Sécateur.

Zekond (tsə-) F. — s. Sekond.

Zekrä (tsə-) M. — s. Secret (S. 210).

Zekréit (lok.) F.: 1) «Abtritt» — e sténkt wéi eng Z.; 2) «Mistpfuhl» (Wb.06) — cf. Sekréit.

Zekretariat (tsə-) N. u. M. — s. Sekretariat.

Zekretär (tsə-) M. — s. Sekretär.

Zekretärin (tsə-) F. — s. Sekretärin.

Zekt (lok.: Arlon) F.: «Sekte» — cf. Sekt.

Zektioun F. — s. Sektioun.

Zequester (tsə-) M. — s. Sequester.

zëlëbréieren (tsələ-) trans. Verb.: «zelebrieren» — si hun zu dräi d'Mass zëlëbréiert — Verbadj.: zëlëbréiert — eng z. Mass (lok.: konzelebrierte Messe) — dazu: Konzëlëbrant.

Zelektioun (tsə-, tse-) F. — s. Selektioun.

Zelestin (Ton: 1) weiblicher Vorname: 1) «Celestine»; 2) männlicher Vorname: «Celestin» — cf. Zelin, Zëll.

Zëlfei M. — s. Zalfei.

Zelibat (tse-, tsə-), Zölibat M.: «Zölibat» — spaßh. dazu: