LWB Luxemburger Wörterbuch
 
bis Ahillicht (Bd. 1, Sp. 3a bis 5b)
 
a: der erste Buchstabe des Alphabets; übtr. der Begriff des Ersten, des Anfangs überhaupt; Raa.: deen A seet, muß och B soen — vun A bis Z (zett).
 
a Interj. (A): «ach», für fast jede Art von Empfindung, bes.: 1) überrascht fragend, «wirklich?» — a, da's mer nei (das ist mir neu); 2) ungläubig wegwerfend, «doch sicher nicht?» — a gewëss; 3) enttäuscht, «schade» — a, wéi domm; 4) ungeduldig, ärgerlich abweisend, «ach was» — a watt, a wa (auch: o wa); 5) angewidert, «pfui» — a pu (cf.: ä); Zussetz.: (alle Ton: 2); aba: 1) verwundert, «ach so»; 2) abweisend, «ach was»; 3) wegwerfend, «bah»; abee, abéng † «na denn, wohlan» (zu wall. éh bin; frz. Umgangsspr. häufig éh bin statt éh bien); abee jo (Ton: 2): «da haben wir die Bescherung, das fehlte gerade noch»; abee jo (Ton: 3): «nun wohl denn, meinetwegen»; abee merci: «ich danke» (iron., mit dem Gedanken: «ich bin nicht einverstanden, das ärgert mich»).
 
a Interj. (a:, aa — meist zweigipflig): 1) überrascht fragend (ansteigender Ton), «ach so?»; 2) zum Zeichen des plötzlichen Verstehens (fallender Ton), «ach so»; 3) bewundernd (lang gezogen, abfallend), «wie schön, wie gut» — Zussetz.: a dach: «ganz gewiß» (einwendend, bei gegenteiliger Behauptung); aha: 1) verstehend; 2) verärgert, «ach, so steht die Sache»; a nän, a neen: kategorisch, «keineswegs, ich bin dagegen»; a sécher: «ganz bestimmt»; a sou: s. aha.
 
AF.: «Aue», wasserumflossenes Land, feuchter Grund, Wiese, Insel; lok., meist nur noch als Flurbezeichnung, neuerdings von Dichtern aufgegriffen (cf.: Al, Ä, Méchela).
 
A N.: «Auge» — phV.: Im größten Teil des Landes, im Singular a, im Pl. aən, a:n, Verkl. 'e:ər-/e:nərçər (-çən); im Südwesten statt e:- häufiger ε:- in der Verkl.; spor. im Oesl. im Sg. a·n; in Arlon lautet das Dim. 'εçərtçən; im äußersten Norden im Sg. A·u, im Pl. 'A·uən, in Zussetz. häufig 'Auγə(bleck); in Echternach im Sg. a:u, im Pl. 'A:uən, Verkl. 'A:iəçə·, 'A:içə·, 'A:ijəlçə·; im Süden besonders O·, 'O·ən, im Kanton Esch OA: — Bed.: 1) Gesichtsorgan bei Mensch und Tier; 2) übtr. auf alles der Form od. Funktion nach ans Auge Gemahnende: a) Fettträne auf Suppen u. Tunken — eng Zopp mat vill Aen drop (Ggs.: eng blann Zopp); b) Keim, Schößling, Knospe (auch der punktartige Ansatz dazu) — déi Gromperen hun Aen (schlecht gesäubert); c) Brille — en huet véier Aen (Brillenträger); d) Echt. iron. für «Spiegeleier» — an de Faaste, wu et näist gët wi Auen an ëmmer Auen (C) — Spww.: Véier Ae gesi méi wéi zwä — D'Aen op oder de Beidel (op) — Aus den Aen, aus dem Häärz (auch: Wäit aus den Ae, wäit aus dem Häärz; ans Hd. angelehnt: Aus den Aen, aus dem Sann) — Un den Aen däärf än nëmme mam Ielebou réieren (weil dies sowieso unmöglich ist; verballhornt: Un den Aen däärf een ni mam Ielebou reiwen — (Wa) — Se schlofen nët all, déi d'Aen zou hun — D'Ae si méi grouss ewéi de Bauch (wenn jem. sich mehr auf den Teller nimmt, als er zu sich nehmen od. der Magen verdauen kann) — Méng Ae bedréie mech nët — Näischt as gutt fir d'Aen, fir an d'Aen (s. Aennäischt) — Schlecht Aen gesinn näischt gutt (Wa) — Eent A verschimmt de ganze Bak (Wa); Raa.: behalen: 't behält een nach d'Ae fir ze kräischen (wenn man alles verloren hat) — dee musse mer am A behalen — ech behalen d'Aen nët (kän A) méi op (vor Müdigkeit); bekucken: e bekuckt mech mat engem schielen A (traut mir nicht od. ist mir übel gesinnt); bleiwen: bleif mer aus den Aen; drécken: en huet mech op d'A gedréckt (betrogen); faassen: ech hun e (schaarf) an d'A gefaasst (forschend betrachtet); falen: dat Gebai fällt engem an d'Aen (fällt auf); föllen: dat as fir d'Aen ze f. (zum Schein); friessen: e fréiss engem d'Wäisst vum A (sein Egoismus kennt keine Skrupel); gesinn: e gesäit nët méi zu den Aen eraus (so müde od. betrunken ist er) — (zu) gesinner Aen (lok.: geséiener, geséngener, gesénger, gesinner) «zusehends» — ech gesinn et mam bloussen A; gin: e géif een A drëm, wann deen aner(e) keent hätt (Mißgunst) — 't gouf mer gréng a giel vrun den [Bd. 1, S. 4] Aen (Schreck, Verwunderung, Übelkeit); goen: géi mer aus den Aen; halen: hal dee schaarf am A (beobachte ihn genau); huelen: en huet mech (schaarf) an d'A geholl (hat meinen Gesichtsausdruck durchforscht) — huel d'Aen an de Grapp (paß auf, oft mit dem Zusatz: a kuck mat de Kaulen; bisw. in der Form: 't muss een d'Aen an de Grapp huelen a mat de Kaule kucken («man muß sehr vorsichtig sein»); hun: en huet d'Aen am Grapp — en huet d'Aen op alles (iwwerall, en A op alles) — en huet Ae vir an hannen (es entgeht ihm nichts) — en huet en A op d'Meedchen — en huet mech am A — ech hun en nach haut virun Aen (kann ihn nicht vergessen) — en huet och Aen um Réck — du hues nach déng éischt Aen (siehst noch gut) — hues de da keng Aen (am Kapp)?; kaschten: deen Auto kascht mech d'Aen aus dem Kapp; kommen: komm mer (nëmmen) nët méi vrun d'Aen (auch: bleif mer aus den Aen) — en as mat engem schielen (bloen) A ewech (dervu) komm (es hätte ihm schlimmer ergehen können); kräischen: e kräischt mat deem engen A an e laacht mat deem aneren — en huet sech d'Aen ausgekrasch; kucken: e kuckt mam lénken A an déi rechts (riets) Giletstäsch (cf. barlucken) — kuck der d'Aen nët aus (vor Erwartung, Liebe, Begierde, Ungeduld) — fäärt nët, ech kucken der näischt ewech — den Honger (Aarmutt, Geier, d'Geiregkeet . . .) kuckt em zu den Aen eraus; loossen: e léisst mech nët aus den Aen; maachen: wat wäärd deen Ae maachen (sich verwundern) — en huet dem Meedche schéin Ae gemat — wann e kéng Aen huet, da maachen ech em der — en huet grouss Ae gemat (Verwunderung, Enttäuschung); ofschloen: e schléit keen A dervun of (betrachtet es andauernd); opdin: du muss d'Aen o. (aufpassen) — ech hun em d'Aen opgedon (aufgeklärt); opgoen: d'Ae sin em opgaangen (hat begriffen); ophun: en huet d'Aen nach nët op (im Schlaf, Halbschlaf, auch bisw.: ist noch unerfahren); opräissen: en huet d'Aen an de Mond (An a Monn) opgerass (Vorwitz, Staunen); opstoen: esou laang wéi d'Aen engem opstin (solange man lebt) — d'Ae blouwen em opston (Verwunderung); schaffen: e schafft dem Patron an d'Aen (zum Schein) — ech schaffe mer d'Aen aus (baussent) dem Kapp; schlofen: si schlofen A em A (wie Murmeltiere); schummen: en huet sech an d'Ae geschummt (oft mit dem Zus.: do geet nët vill dran); soen: en huet mer et ënnert (tëschent) véier Ae gesot; stiechen: dat stécht engem an d'Aen (fällt auf) — wat blénkt, dat stécht de Leit an d'An (D); sträen: en huet hinne Sand an d'Ae gesträt (hat sie an etw. glauben lassen, das nicht besteht); stoen: d'Ae stin em baussent dem Kapp (en huet d'Ae baussent dem Kapp stoen (vor Anstrengung, Müdigkeit, Betrunkenheit, Trauer, Zorn . . .) — d'Ae bleiwen der nach eng Kéier stoen (warnend zu einem Kind, wenn es die Augen verdreht); trauen: ech hu méngen (eegnen) Aen nët getraut; verdréien: dee kann emol d'Ae verdréien (Heuchler) — en huet dem Meedchen d'Ae verdréit (häufiger: de Kapp) — en huet d'Ae verdréit wéi e spillege Kueder; vergonnen: e vergonnt engem keen A am Kapp; zoudin: ech hun eng ganz Nuecht kän A zougedon — et muss een alt en A zoudin, zoudrécken, zoupëtzen (durch die Finger sehen, oft mit dem Zus.: an dack zwee); zoudrécken: en huet mer en A zougedréckt (-gepëtzt) «ein heimliches Zeichen gegeben»; metaphorisch: Staunen: e räisst d'Aen op ewéi e gestachene Bock — d'A gin em op ewéi Ginzescheken — d'A sin em opgaang wéi Schmatts Maathes senger blanner Gääss (oft mit dem Zus.: wéi d'Fransouse komm sin); Armut: en huet emol nët esou vill wéi fir an d'Aen; Schärfe: Aen ewéi e Spuervugel (-vull, «Sperber») — e Luuss (Luchs) — en Huer (Habicht) — Kazenaen (sehen im Dunkeln); Helle: Aen ewéi eng Frell (Forelle) — eng Kräll (Perle) — ewéi feiereg Blëtzen (im Volkslied: d'Meedche vu Götzen) — Glotzaugen: Aen op Stillen — Fräschenaen — Kouaen — Schwéngsaen (häßlich u. rund).
 
A-, Ae-, Aen-(in fast allen Fällen wird das Kompositum sowohl mit dem Sg. A- als auch mit dem Pl. Ae(n)- gebildet; neuerdings überwiegt in den meisten Fällen die /städtische/ Vorliebe für das kürzere A-). Ausschließlich mit A-: -black, -bléck M.: «Augenblick» (Wb. 06: -bléck in Stadtlux., -black auf dem Lande; jüngere Zählungen in 375 Ortschaften ergaben 29% für -black und 71% für -bléck; Pl. und Dim. immer -blécker, -bléck(el)chen) — ech kommen den A., am A. (sofort) — all A. (beständig) — waart än A.; [Bd. 1, S. 5] Abl.: -bléckelech Adj. -brand M.: «Alraunwurzel, Mandragora» (bot.) — Mit dem Sg. A- u. dem Pl. Ae(n) *): -blatz M.: 1) «Augenschleim» — ech krazen der de Blatz schon aus den Aen; 2) bot.: «efeublättrige Gundelrebe, Glechoma hederacea» (auch: Heelrief); -botterM.: = -blatz; -bra, -broF.: «Augenbraue», lok. auch ohne Unterschied für Wimper (dafür sonst meist: Aperen, Aperhoer, -aen, Apelhoer, Apperten, Opperten); -deckel M.: «Augenlid», bes. das obere (cf. Lichel, Léchel); -käik F.: iron. u. Kindspr., eigtl. «Augenluke» (Simpl. gebräuchlicher; maach déng Käiken, Käikelcher op); -léchel, -lichel M.: «Augenlid» (Simplex gebräuchlicher); -mooss F.: «Augenmaß» — en huet eng gutt A. — op A. (nicht so genau) — du hues eng A. wéi e wëld Schwäin; -moossen (Echt.) intr. Verb.: «mit den Augen abmessen» (C); -näischt M.: «weiße Augensalbe», bisw. auch Puder, hd. «Nicht(s), Augennicht(s)» bezeichnet die beim Zinkschmelzen gewonnene weiße Asche, die wegen ihrer Farbe Nix alba, dann verballhornt Nihilum album, «weißes Nichts» genannt wird (daneben auch: Pompholyx, Narcoticum frigidum, Opium minerale, Tutia alexandrina) — Näischt as gutt fir d'Aen (doppelsinnig: Salbe ist gut fürs Auge, dann: nichts ist dem Auge zuträglich) cf. R. XIV; -salëft F.: «Augensalbe»,; -schäin M.: 1) «Augenschein», im allgem. das Sichtbare, Kontrollierbare — ech gin nëmmen op den A. — A. as keng Hexerei (was man klar sieht, hat nichts mit Hexenwesen gemein); 2) «Brautschau» — op (den) A. goen (entweder allgem. auf Brautschau gehen, od. bes.: vor der Heirat die zukünftige Gattin den Eltern im Elternhause vorstellen, bisw. auch: unverbindliche Besichtigung des Besitzes vor der Verlobung (ähnl. im Hunsrück-, Saar- und Eifelgebiet, s. Rh. Wb. I/327)); 3) «Satzloch» eine nicht ausgemauerte Stelle in der Zwischenmauer zwischen zwei Häusern, befindet sich der A. nur auf der einen Seite der Mauer in dem einen Hause, so gehört die Mauer nur zu diesem, befindet das Satzloch sich hingegen auf beiden Seiten, so gehört die Mauer zu beiden Häusern (halbscheidlich) — Ga; 4) Echt.: «schäbiger Schnurrbart» (cf. Aarmeschäin); -spill N.: «Vorspiegelung falscher Tatsachen;» -stär M.: «Pupille»; -verdréierM.: «scheinheilig. Mensch» (Wb. 06); -waasser N.: «Tränen»; -wëmperF.: «Wimper» (Bourscheid, Vianden); -zant M.: «Augenzahn», Eckzahn des Oberkiefers — ech géif en A. drëm, wann et nët virkomm wier — Ausschließlich mit dem Pl. Ae(n)-; -dénger M.: s. -verdréier; -dokter M.; -elléckin Wormeldingen für -deckel; -hillicht F.: «Augenhöhle»;

 

Eingabe
Wörterbuchtext:
Stichwort:
 
  

 

© 2010 - Projekt LexicoLux des Laboratoire de linguistique et de littératures luxembourgeoises der Universität Luxemburg, in Kooperation mit dem Kompetenzzentrum für elektronische Erschließungs- und Publikationsverfahren in den Geisteswissenschaften an der Universität Trier
Hinweis zum problematischen Wortgut